Từ bao giờ có màn bay trên sân khấu cải lương (Ngành Mai)

Từ bao giờ có màn bay trên sân khấu cải lương

* Ngành Mai

Nếu là khán giả thời đầu thập niên 1950 thì ít ra cũng vài lần được thấy bay trên sân khấu, bởi thời đó đa số các gánh hát đều có màn cho diễn bay mới có đông người mua vé đi coi. Thế nhưng, câu hỏi bay trên sân khấu có từ bao giờ thì rất hiếm người biết để mà có câu trả lời. Cũng nhờ theo dõi hoạt động sân khấu cải lương trong nhiều thập niên, chúng tôi được biết khoảng thời gian từ năm 1934 đến 1940 vì nhu cầu của tuồng trên sân khấu, mà trong giới đã có sáng kiến cho diễn viên có vai trò chính yếu trở thành người biết bay.

Lúc bấy giờ mấy gánh hát có bay rất được khán ủng hộ, rạp luôn đầy người xem, đó là các gánh: Tân Thinh, Tân Ðồng Ban, Văn Hí Ban và những vở hát áp dụng bay của các đoàn này là: Tôn Bàng Tái Thế, Tôn Tẫn Hạ San, Tôn Tẫn Tái Sanh, Bình Linh Hội, Thích Ca Tầm Ðạo. Trong thời gian này người ta chưa dám bay bằng người thật vì sợ nguy hiểm, nên chỉ vẽ hình trên giấy cạc tông cứng rồi kéo dây cho bay.

          Một thời gian sau, từ năm 1941, 1942 ở sân khấu lại đổi hình thức bay, thay vì bay bằng cạc tông mướn họa sĩ vẽ phiền phức tốn kém, di chuyển dễ bị hư, nên người ta may gối dài, khoác y phục vào để đèn màu lờ mờ rồi cho bay như người thật. Lối bay bằng gối này áp dụng ở đoàn Ðồng Thinh (Bến Tre). Ðó là hai lối bay sơ khởi của cải lương.

          Thế rồi từ năm 1945 trở về sau, vì nhu cầu khán giả đòi hỏi, người ta không thích lối bay bằng hình nhơn giả nên đoàn Tỷ Phượng đã đi tiên phong áp dụng bay bằng diễn viên người thật. Diễn viên bay của đoàn Tỷ Phượng bấy giờ là Hề Tấn trong vở Phi Vân Kiếm Khách của Thanh Cao. Hề Tấn có thể xem là người bay đầu tiên của sân khấu cải lương, qua những vở hát có bay ở đoàn Tỷ Phượng là: Nam Du Huê Quang của Hoàng Tây, vở Phạm Công Cúc Hoa của Thanh Cao. Sau này nghệ sĩ Tư Em cũng bay ở sân khấu Tỷ Phượng.

Tiếp theo đó các đoàn cải lương đều áp dụng bay trên sân khấu như: Mộng Vân, Tiếng Chuông, Ðuốc Việt, Kim Hoàng Như Mai, Út Bạch Lan Thành Ðược, Thanh Cần, Minh Bằng, Diệp Tùng, Kiên Giang, Mây Tần, Tinh Hoa, Trường Sơn, Minh Cảnh, Hoài Dung Hoài Mỹ, Thanh Hương Hùng Minh, Hương Mùa Thu, Trăm Hoa, Thanh Thinh, v.v…

Rồi có một thời gian dài khi sân khấu cải lương thịnh hành với loại tuồng thi ca vũ nhạc và bắn súng, xe tăng, tàu chiến thì lại còn rất ít đoàn hát có diễn viên bay. Ðến khi truyện kiếm hiệp của Kim Dung được ưa thích, bay lại tái hiện ở sân khấu Dạ Lý Hương qua tuồng Ðồ Long Ðao. Những tuồng viết theo truyện kiếm hiệp, người ta thấy nghệ sĩ Ngọc Giàu, Hồng Nga, Kim Ngọc cũng đã từng bay… Sau đó những đoàn khác như Tân Hoa Lan, Kim Chung, Thái Dương… đều có bay trong tuồng kiếm hiệp, thần thoại, rồi dần dần các đoàn lưu diễn ở tỉnh cũng phục hồi bay trên sân khấu. Nói chung khi nhận một vai bay, các diễn viên thường cũng ngại lắm, nhưng vì khán giả thích, cũng có tự ái nghề nghiệp nên đã nhận bay. Về tâm lý, nếu không bay họ thấy như thiếu một cái gì đó trong nghề.

Có 3 cách bay: Bay xẹt, bay đu và bay vòng, sự khác nhau giữa bay vòng và bay xẹt là: Bay xẹt móc dây bay trên phía cổ, bay vòng móc dây bay phía dưới lưng. Bay vòng, bay lên bay xuống phải có sự ăn ý chặt chẽ giữa diễn viên bay và bộ phận kéo dây. Bay vòng trong phạm vi sân khấu thì móc rõ rẽ ở tấm phong thứ nhì; còn bay ra ngoài khán giả thì rõ rẽ móc ở sát màn ngoài. Chiều dài dây bay cân xứng giữa người kéo và người bay. Thông thường diễn viên bay ra ngoài độ 6 hàng ghế là vừa, còn bay xa hơn thì nguy hiểm vì người kéo dây rút dây không kịp.

Nói về tai nạn khi bay, nếu như giữ đúng quy định kỹ thuật của tổ chức bay thì rất khó có tai nạn, tai nạn xảy ra chỉ vì đã vượt ngoài quy định kỹ thuật. Tất cả thành viên tham gia màn bay và ban phụ trách đoàn đều phải chăm sóc dụng cụ bay cho chu đáo. Rõ rẽ phải dùng loại lớn nhứt (dùng cho cột buồm to) mới chịu nổi, vì bay 1 người, 2 người hay 5 người cũng đều dùng chung một rõ rẽ. Dây kéo các đoàn thường dùng dây cáp của Pháp an toàn hơn, và người ta cũng dùng dây thắng sau của phi cơ vừa nhỏ, vừa dẻo, chắc.

          Nghệ sĩ Minh Cảnh là kép ca cũng đồng thời là kép bay có hạng, ngoài sự nổi danh về ca vọng cổ, anh ta lại còn là một diễn viên bay nổi tiếng trong giới, đã phối hợp hai yếu tố ăn khách, sở trường là bay và ca vọng cổ. Trong các vở hát Minh Cảnh thường biểu diễn màn bay lượn vòng quanh ra ngoài khán giả rất mệt nhọc, rồi khi đáp xuống sân khấu đánh kiếm xong vô vọng cổ liền, khiến khán giả vỗ tay vang dậy.

Là diễn viên nổi tiếng bay giỏi, có nhiều kinh nghiệm, Minh Cảnh cũng là người bay gặp tai nạn nhiều nhứt suýt chút nữa đã phải đành giải nghệ. Trong vở Kiếm Sĩ Người Dơi hát ở Long Xuyên năm 1970, Minh Cảnh bay ra ngoài khán giả bị đứt dây bay té nằm trên các hàng ghế khán giả, cũng may là không bị thương tích gì nặng lắm. Lần thứ nhì cũng trong vở hát này, diễn ở Phan Rang năm 1972, Minh Cảnh cũng bị đứt dây bay té tương tự té trên mình khán giả lần trước. Lần thứ ba, vào năm 1974 cũng trong vở tuồng Kiếm Sĩ Người Dơi hát tại Ban Mê Thuột, anh lại bị đứt dây bay theo kiểu cũ nằm trên mình khán giả, và chỉ bị thương nhẹ. Cũng nên biết Minh Cảnh có võ Thiếu Lâm, có lẽ nhờ đó mà bay bị đứt dây té vẫn không sao hết.

Sau 1975 Minh Cảnh đăng ký đoàn ở tỉnh Sông Bé mang tên là đoàn Minh Cảnh Thủ Dầu Một. Qua năm sau 1976 cũng chính trong vở Kiếm Sĩ Người Dơi hát tại rạp Bình Dương, Minh Cảnh lại bị tai nạn lần thứ tư về bay, đã bị té đập đầu xuống ngay chỗ bục dàn nhạc bị thương rất nặng. Như thế thì cứ cách 2 năm Minh Cảnh lại bị tai nạn về bay trong vở Kiếm Sĩ Người Dơi, đó là những năm 1970, 1972, 1974 và 1976. Minh Cảnh phải nằm bệnh viện để dưỡng bệnh một thời gian khá dài, do đó đoàn Minh Cảnh Thủ Dầu Một phải giải tán.

Cũng trong vở Kiếm Sĩ Người Dơi, nữ nghệ sĩ Mỹ Châu cũng đã bay bị đứt dây bay ngay tại sân khấu Kim Chung, không bị thương tích gì, nhưng từ đó về sau cô không bay nữa.

Có những chuyện vui về bay, dở khóc dở cười khi có trục trặc kỹ thuật. Năm 1973, đoàn cải lương Thanh Hải-Văn Hường lưu diễn miền Trung, đến địa điểm Phù Cát, Bình Ðịnh diễn tuồng Long Hổ Quyết Ðấu của soạn giả Yên Hà. Nghệ sĩ Thanh Hải đóng vai võ lâm cao thủ, luyện nội công chỉ diễn một mình ở sân khấu. Sau khi nội công đạt đến mức thượng thừa thì Thanh Hải thét lên một tiếng, người bay bổng lên, bay vòng sân khấu. Rủi là đêm đó tay cao thủ võ lâm vừa bay bổng lên thì cái rõ rẽ bị kẹt dây không kéo được nên Thanh Hải bị treo giữa không trung, tay chân quờ quạng không thể nào xuống được. Cả hậu trường liền được báo động, rồi đành bỏ màn để anh em công nhân leo lên trên sửa lại rõ rẽ mới mang Thanh Hải xuống được. Dĩ nhiên là bộ phận kéo dây bay bị Thanh Hải cự cho một trận.

          Cũng thời gian đó đoàn Trường Sơn của bầu Thiện Hường đi đến địa điểm gần Phú Yên. Ðoàn thường có bay hai người, nhưng đêm đó tuồng chỉ có một mình nữ nghệ sĩ Thanh Kim Phượng bay mà thôi. Có 2 sợi dây bay thì đêm đó chỉ sử dụng 1 sợi, và anh phụ trách móc vào chiếc xe đạp. Sợi dây còn lại anh móc ở cánh gà. Ðến lớp bay anh được gọi đến gấp móc dây bay cho đào Thanh Kim Phượng, nhưng rồi anh quýnh quáng thế nào mà nhè gỡ sợi dây ở cánh gà là sợi dây không bay móc vào cô đào, còn sợi dây bay thật thì vẫn còn móc vào chiếc xe đạp. Lúc hô bay, đào Thanh Kim Phượng giậm chân mà vẫn đứng chết trân tại chỗ không nhúc nhích, trong lúc đó chiếc xe đạp từ trong cánh gà đột nhiên bay bổng ra ngoài sân khấu khiến khán giả ngạc nhiên và cười ồ lên. Cô đào bay dở khóc dở cười, còn bầu Thiện Hường sau đó cấm ngặt không cho ai để xe đạp ở gần sân khấu nữa.