Tín ngưỡng thờ Neakta của người Trà Vinh (Hoàng Tuấn)

TÍN NGƯỠNG THỜ NEAK TÀ TRONG ĐỜI SỐNG VĂN HÓA CỦA NGƯỜI KHMER TRÀ VINH

* Hoàng Tuấn

Trà Vinh là một tỉnh ven biển thuộc Đồng bằng sông Cửu Long, nằm giữa sông Tiền và sông Hậu, cách trung tâm thành phố Hồ Chí Minh khoảng 200 Km. Dân số có trên 1.03 triệu người, bao gồm các dân tộc: Kinh, Khmer, Hoa và một số ít người Chăm (khoảng 100 người) cùng cộng cư sinh sống. Người Khmer sinh tụ ở Trà Vinh nói riêng, Nam Bộ nói chung từ rất lâu đời, họ có tiếng nói và chữ viết riêng cùng với các lễ hội truyền thống đặc sắc nên đã kiến tạo nên một nền văn hóa rực rỡ. Tôn giáo chính của người Khmer là đạo Phật phái Nam Tông (Therevada). Toàn tỉnh Trà Vinh hiện có 141 ngôi chùa Khmer với nhiều kiến trúc nghệ thuật rất độc đáo.

Văn hóa dân gian của người Khmer Trà Vinh mang nhiều nét độc đáo, trong đó có tín ngưỡng thờ Neak Tà. Tín ngưỡng này được xem là một giá trị văn hóa tinh thần của cộng đồng người Khmer ở Trà Vinh nói riêng và Nam Bộ nói chung. Người Khmer có tục thờ Neak Tà (còn gọi là Nạk Tà) trong các phum sóc của họ và xem đó là thần bản thổ. Họ còn có câu chuyện dân gian giải thích về nguồn gốc của Neak Tà. Trên đường vào các phum sóc của người Khmer ở Trà Vinh, chúng ta có thể dễ dàng thấy nhiều Sala và miếu thờ Neak Tà. Neak Tà còn được gọi là ông Tà, là vị thần bảo hộ phum sóc – giống như thần Thành Hoàng ở các làng của người Việt. Trong các miếu thờ, Neak Tà thường được tượng trưng bằng vài hòn đá dạng bầu dục nhẵn bóng tự nhiên. Theo ý kiến của một số vị sư Khmer thì Neak Tà được tượng trưng bằng những hòn đá thể hiện cho sự thanh khiết, giản dị tự nhiên, trong sạch, cứng rắn và khỏe mạnh để che chở, bảo vệ con dân trong phum sóc. Về tên gọi, Neak hay Nak là chỉ con người nói chung và Tà là người đàn ông đứng tuổi.

          Ở Trà Vinh, có nhiều dạng Neak tà như: Neak Tà Dom Chey (Cây Đa), Neak Tà Xam rôn (Cây Trôm), Neak Tà Kompong Luông, Neak Tà bến đò. Ngoài ra, còn có một số miếu Neak Tà ở ngã ba, ngã tư đường hay Neak Tà Wọt thì được thờ trong khuôn viên của các chùa. Bên cạnh đó, ở một số nơi như: ấp Qui Nông A, Qui Nông B (xã Hòa Lợi, huyện Châu Thành); xã Hàm Giang (Trà Cú), xã Long Hữu (Duyên Hải) thì Neak Tà được đắp tượng và thể hiện là một ông già tay cầm gậy hoặc cầm chày, cối giã thuốc. Điều này phản ánh sự thay đổi quan niệm tư duy của con người, cụ thể là từ trừu tượng chuyển sang cụ thể của người Khmer ở những nơi này. Lúc này, Neak Tà ở đây không còn là một vị thần chung chung, mà đã mang một dáng vấp cụ thể và thể hiện được sự giao lưu tiếp biến văn hóa một cách có chọn lọc.

          Neak Tà đối với người Khmer ở Trà Vinh không chỉ là thần bảo hộ mà còn là vị thần chữa bệnh, xét xử, giải quyết tranh chấp. Trước kia, khi có mâu thuẩn xảy ra họ thường đến miếu Neak Tà để giải quyết bằng cách thề thốt trước sự chứng giám của ông Tà. Mỗi phum sóc có thể có nhiều miếu Neak Tà, trong đó Neak Tà Méchas Srok (ông Tà chủ xóm) là thần bảo hộ có địa vị cao nhất.

          Ở Trà Vinh thì huyện Trà Cú có đông đồng bào Khmer sinh sống nhất và cũng tại đây có số lượng miếu thờ Neak Tà nhiều nhất so với các huyện khác trong tỉnh. Tính đến cuối năm 2011, toàn huyện Trà Cú có khoảng 60 miếu Neak Tà chia đều khắp 17 xã và 02 thị trấn của huyện. Cấu tạo miếu Neak Tà ở Trà Vinh có nhiều loại. Ngày nay, do điều kiện kinh tế phát triển nên người dân xây dựng miếu Neak Tà bằng cột bê tông, tường gạch, mái lợp tol rất khang trang. Riêng miếu Neak Tà tại ấp Mồ Côi, xã Đôn Châu, huyện Trà Cú vẫn được xem là cổ nhất vì được tạo lập, xây dựng từ lâu đời, miếu được lợp bằng lá, cột trụ bằng gỗ, có sàn làm bằng tre.

          Hằng năm, người Khmer ở Trà Vinh thường cúng Neak Tà một lần vào đầu mùa mưa, sau tết Chol Chnam Thmây khoảng một tháng. Theo nghi thức truyền thống, lễ cúng Neak Tà được kéo dài từ 2-3 ngày nhưng ngày nay do điều kiện kinh tế, lao động sản xuất nên nghi thức cúng có phần đơn giản hơn, có nơi chỉ tổ chức cúng trong ngày. Trước khi tổ chức lễ cúng khoảng 10 ngày thì có người trong phum sóc đại diện đến từng nhà thông báo ngày giờ tổ chức cúng Neak Tà và vận động vật chất, gạo, muối, tiền để tổ chức lễ cúng. Vật cúng thường là: 01 đầu heo, 01 con gà, 01 nải chuối xiêm, 01 trái dừa, cơm, muối, dầu dừa, chỉ đỏ, hoa quả, bành trái, có nơi có cả heo quay và heo trắng (tùy vụ mùa sản xuất hằng năm). Bên cạnh đó, còn có những vật phẩm do người dân mang đến cúng trả lễ ông Tà. Trong nghi thức cúng thường thỉnh các vị sư đến tụng kinh cầu nguyện, kế đến là người đại diện con dân trong phum sóc  báo cáo với ông Tà tình hình sản xuất vụ mùa của dân làng trong năm vừa qua, dâng vật phẩm cúng trả lễ ông Tà và cầu xin ông tiếp tục che chở, bảo vệ dân làng khỏe mạnh, phù hộ cho họ sản xuất vụ mùa sau đạt hiệu quả cao. Sau các nghi thức cúng là thỉnh các vị sư thọ thực (dùng cơm), sau đó là đến bà con trong phum sóc cùng nhau dùng cơm, bữa cơm này người Khmer gọi là bữa cơm đoàn kết (Samaki). Đặc biệt, tính cộng đồng được thể hiện rõ trong buổi lễ này. Trước đây, trong nghi thức cúng Neak Tà còn có nhiều nghi thức như: có đội múa Sadam, có dàn nhạc ngũ âm, cồng, chiêng và có “tục Tống tàu”. Tống tàu hay thả tàu thể hiện niềm tin của con người vào thiên nhiên, thả bỏ những điều không may, thả bỏ những ưu phiền, bệnh tật.

          Theo quan sát, điền dã, ghi nhận của tôi năm 2011 – 2012 thì một số nơi ở Trà Vinh tổ chức lễ cúng Neak Tà tiêu biểu như: miếu Neak Tà ở ấp Mồ Côi, xã Đôn Châu; miếu Neak Tà Kom pong Pra ở xã An Quãng Hữu; miếu Neak Tà ở ấp Đôn Chụm, xã Tân Sơn; miếu Neak Tà ở ấp Bến Chùa, xã Phước Hưng,  huyện Trà Cú… Hầu hết các miếu Neak Tà trên vẫn còn tổ chức đầy đủ phần Lễ, phần Hội và các nghi thức cúng, ở những nơi này khi cúng đều có đội múa chằn, đội trống Sadam, có tục Tống tàu và nghi thức thỉnh ông đi du ngoạn quanh phum sóc.

          Tín ngưỡng thờ Neak Tà của người Khmer ở Trà Vinh là yếu tố liên kết, tập hợp cư dân trong phum sóc. Thông qua thời gian cộng cư sinh sống, giao lưu văn hóa với người Việt, người Hoa nên lễ cúng Neak Tà có sự tham gia của toàn cộng đồng.

          Tóm lại, Tín ngưỡng thờ Neak Tà là một loại hình tín ngưỡng dân gian không thể thiếu trong đời sống văn hóa tinh thần, tâm linh của người Khmer ở Trà Vinh. Loại hình tín ngưỡng dân gian này như đã khẳng định, mang nhiều giá trị văn hóa truyền thống của người Khmer, thể hiện niềm tin của con người vào thiên nhiên, thể hiện tính cộng đồng cao, là sợi chỉ kết nối 03 dân tộc Kinh-Khmer- Hoa lại với nhau. Đây cũng được xem như là một di sản văn hóa phi vật thể nên cần phải bảo tồn, tôn tạo và phát huy. Bên cạnh đó, cần phải chỉnh trang những cơ sở tín ngưỡng tiêu biểu của phum sóc gắn liền với lễ hội truyền thống của dân tộc để phục vụ cho việc phát triển du lịch ở Trà Vinh hiện nay./.

          Tài liệu tham khảo:

1. Viện Văn hóa. Người Khmer tỉnh Cửu Long. 1987. Sở VHTT Trà Vinh xuất bản.

2. Tài liệu bằng lá Buông (Satra) tại chùa Tháp, Tập Sơn, Trà Cú, Trà Vinh.

3. Tài liệu ghi chép, điền dã năm 2011 – 2012  tại huyện Trà Cú, Duyên Hải, Cầu Ngang, tỉnh Trà Vinh.