Phòng tránh các bênh hô hấp trong thời tiết lạnh

Phòng tránh các bênh hô hấp trong thời tiết lạnh

* PGS.TS. Ngô Quý Châu

Trưởng  Khoa Hô hấp Bệnh viện Bạch Mai

Bình thường nhiệt độ cơ thể người được duy trì hằng định khoảng 37⁰C với sự cân bằng giữa các quá trình sinh nhiệt và thải nhiệt qua môi trường. Nhiệt độ môi trường lạnh là một stress đối với cơ thể người. Khi hít thở, không khí được niêm mạc đường hô hấp trên như niêm mạc mũi – họng sưởi ấm, làm ẩm và lọc sạch một phần trước khi đi vào khí phế quản và phổi. Trên bề mặt niêm mạc khí phế quản có những tế bào hình đài bài tiết chất dịch nhầy và lớp tế bào biểu mô với nhiều lông chuyển nhỏ (nhung mao) trên bề mặt. Lớp dịch nhầy này kết dính các phân tử bụi, vi khuẩn, virút có trong không khí hít thở vào. Trong lớp niêm dịch này có một số yếu tố bảo vệ như kháng thể làm ức chế hoạt động của các vi rút, vi khuẩn.

Các nhung mao trên bề mặt phế quản chuyển động đẩy lớp niêm dịch theo hướng từ các phế quản nhỏ lên các phế quản lớn, từ đó dịch nhầy được ho khạc ra hoặc nuốt xuống đường tiêu hoá trong khi ngủ. ở lớp dưới niêm mạc phế quản và trong vách các phế nang còn có các tế bào đại thực bào, các tế bào bạch cầu giúp bảo vệ cơ thể chống lại các tác nhân gây bệnh như vi rút, vi khuẩn.

Khi trời quá lạnh, niêm mạc đường hô hấp trên không thể sưởi ấm đủ cho luồng không khí như lúc bình thường. Khi không khí hít vào đường hô hấp có nhiệt độ thấp gây nên tình trạng co các mạch máu nuôi lớp niêm mạc đường hô hấp. Yếu tố lạnh và sự giảm tưới máu này làm cho các lông chuyển trên bề mặt niêm mạc khí phế quản hoạt động kém, các tế bào bảo vệ không có mặt nhiều ở đường hô hấp để bảo vệ. Khi cơ thể bị nhiễm lạnh, bộ phận hô hấp đầu tiên bị ảnh hưởng là đường hô hấp trên gây nên viêm mũi, họng, xoang, từ đó nhiễm trùng có thể lan lên tai gây viêm tai giữa, lan xuống khí  phế quản và nhu mô phổi gây viêm phế quản, viêm phổi. Tuy nhiên cũng có trường hợp bị viêm phổi luôn mà không có biểu hiện viêm đường hô hấp trên rõ rệt.

          Viêm đường hô hấp trên như mũi, họng, xoang, viêm tai; viêm đường hô hấp dưới như viêm phế quản, đợt cấp bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính, viêm phổi là những bệnh lý rất thường gặp khi trời lạnh. Quả vậy hệ hô hấp từ mũi họng đến phế quản phổi là cơ quan tiếp xúc trực tiếp với không khí lạnh trên một diện rất rộng lớn gần 100 m2 nên đường hô hấp là cơ quan chịu ảnh hưởng nhiều của không khí lạnh. ở trẻ nhỏ do trọng lượng cơ thể thấp, khả năng sinh nhiệt để duy trì nhiệt độ cơ thể hạn chế nên càng dễ bị các biến chứng do lạnh. Ngoìai ra đã gặp một số gia đình bị ngộ độc khí CO do sưởi bếp than, củi…

Để phòng tránh bệnh hô hấp trong mùa lạnh mọi người cần chú ý một số điểm sau:

Tránh bị nhiễm lạnh

Cần mặc ấm khi ra lạnh, giữ ấm mặt, cổ ngực bằng cách đeo khẩu trang, đội mũ, quàng khăn ấm khi ra đường, đặc biệt là những người làm việc ngoài trời. Khi không có việc thật cần thiết thì không nên đi ra ngoài trời lúc sáng sớm hoặc đêm khuya vì lúc đó trời lạnh hơn.

Khi trời lạnh không nên cho các cháu nhỏ ra ngoài trời. Nếu buộc phải cho các cháu ra ngoài khi trời lạnh cần hết sức chú ý cho mặc ấm, tránh gió thổi trực tiếp vào người. Nếu nhiệt độ ngoài trời xuống thấp dưới 10⁰C phải cho các cháu học sinh tiểu học nghỉ học.

Khi đi xe đạp và nhất là đi xe máy nên đội mũ bảo hiểm loại che kín được cả đầu lẫn mặt, cằm để tránh bị lạnh gây nhiễm trùng đường hô hấp trên như viêm mũi họng.

Trong nhà ở cũng như nơi công sở, trường học cần chú ý đóng kín các cửa, các khe, lỗ hở tránh gió lùa.

Nếu có điều kiện thì dùng lò sưởi nhất là các gia đình có trẻ nhỏ, tuy nhiên cần tránh các kiểu sưởi mà chất đốt cháy không hoàn toàn như dùng lò than, bếp than ủ ở phòng kín vì sẽ gây ngộ độc khí CO nguy hiểm tính mạng.

Các gia đình có điều kiện dùng điều hoà nhiệt độ cũng không nên để nhiệt độ trong phòng ngủ cao quá nhất là đối với những trẻ hàng ngày vẫn đi học hoặc người lớn đi làm vì khi chênh lệch nhiệt độ trong và ngoài nhà quá lớn sẽ dễ bị viêm đường hô hấp trên. Thông thường nên để khoảng 20 đến 25^oC.

Điều trị sớm nhiễm trùng đường hô hấp trên

Khi bị viêm nhiễm đường hô hấp trên cần điều trị sớm và triệt để tránh nhiễm trùng lan xuống phế quản phổi. Ví dụ khi trẻ nhỏ bị viêm mũi: mũi của trẻ bị chất tiết làm tắc, trẻ sẽ thở bằng mồm, như vậy không khí trẻ hít thở vào phế quản phổi sẽ không được suởi ấm, làm ẩm và lọc sạch như khi trẻ thở bằng mũi bình thường nên trẻ rất dễ bị viêm phế quản, viêm phổi với diễn biến nặng. Vì vậy việc đầu tiên cần làm là khai thông đường hô hấp trên của trẻ bằng cách rửa mũi cho trẻ bằng nước muối sinh lý Natri clorua 9%0 theo sự hướng dẫn của thày thuốc. Với các cháu đã biết xỉ mũi hoặc người lớn thì sau khi bơm nước muối sinh lý Natri clorua 9%0vào mũi, cho ngồi dậy xỉ mũi ra khăn. Đối với người lớn cũng cần làm sạch mũi bằng cách tương tự.

Điều trị triệt để các ổ nhiễm khuẩn mạn tính ở răng, lợi, miệng, tai, mũi, họng để tránh vi khuẩn lan xuống đường hô hấp dưới. Viêm phổi thường có xu hướng nặng hơn ở người già > 65 tuổi, hoặc ở những người mắc các bệnh mạn tính như đái tháo đường, các tình trạng bệnh lý khiến bệnh nhân phải nằm lâu; những người có tổn thương cấu trúc phổi – phế quản như bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính, giãn phế quản, xơ phổi,… Do vậy những bệnh nhân này cần tuân thủ đúng chế độ điều trị bệnh đang mắc; ở những bệnh nhân nằm lâu cần thay đổi tư thế thường xuyên kết hợp việc vỗ rung lồng ngực.

Khám bệnh khi có dấu hiệu bất thường

          Tất cả mọi người khi phát hiện mình có những biểu hiện khác thường như sốt, ho khạc đờm, khó thở,  đau ngực, chóng mặt, đau đầu, v.v … phải tới ngay bác sĩ khám để xác định bệnh và điều trị kịp thời, tránh không tự dùng thuốc, đi khám muộn hoặc dùng thuốc không đều để bệnh tiến triển nặng gây các biến chứng nguy hiểm.

Tránh một số thói quen có hại

Hút thuốc làm giảm rất rõ sức đề kháng của niêm mạc đường hô hấp. Khi hút huốc các lông chuyển trên bề mặt các tế bào biểu mô phế quản bị tê liệt, chuyển động rối loạn không đảy chất nhày lên được, các tế bào bảo vệ khác như các tế bào bạch cầu, đại thực bào cũng hoạt động không hiệu quả làm cho ta đễ bị nhiễm trùng. Khói thuốc không chỉ ảnh hưởng tới người hút mà còn ảnh hưởng tới cả những người xung quanh hít phải khói thuốc, đặc biệt là trẻ nhỏ vì vậy không nên hút thuốc trong nhà.

Nghiện bia rượu cũng làm suy giảm sức đề kháng chung của cơ thể. Khi uống bia rượu nhiều gây giãn mạch ở dưới da làm cho người ta có cảm giác nóng nên thường cởi bớt quần áo khăn mũ nên dễ bị nhiễm lạnh, dẫn đến nhiễm trùng phế quản phổi. Chưa kể các trường hợp uống ruợu say quá bị nôn ra thức ăn, trong lúc nôn người đó rễ bị sặc các thức ăn, chất dich dạ dày vào phế quản gây viêm phổi nặng nên cần tránh uống nhiều bia rượu.

Nâng cao sức đề kháng

Tập thể dục đều đặn, đảm bảo chế độ dinh dưỡng đủ năng lượng, cân đối để có sức chống lạnh. Thường xuyên đánh răng sau khi ăn và trước khi ngủ để tránh nhiễm trùng răng miệng.

Tiêm vaccine phòng cúm hàng năm, tiêm vaccin phòng phế cầu (năm năm một lần), vaccin phòng vi khuẩn hemophilus cho trẻ em, người trên 65 tuổi, nhất là người có mắc bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính, bệnh tim, tiểu đường, bệnh gan hoặc suy giảm miễn dịch.

Có thể dùng một số thuốc có kháng nguyên của các vi khuẩn làm tăng cường miễn dịch nhằm gia tăng sức đề kháng của niêm mạc đường thở nhất là ở các trẻ em hay bị nhiễm khuẩn đường hô hấp. Trẻ em cần được tiêm phòng đầy đủ các loại vaccine khác như sởi, bạch hầu theo chương trình tiêm chủng mở rộng…     

Trong tình hình hiện nay rải rác có dịch cúm gia cầm nên tuyệt đối thực hiện nguyên tắc ăn chín uống sôi: không ăn những thức ăn sống như các loại thịt, trứng, kể cả rau sống. Không tiếp xúc với các gia cầm nhất là các gia cầm bị ốm, chết cũng như các chất thải tiết: phân, lông gia cầm. Những người cần tiếp xúc với gia cầm phải dùng trang bị phòng hộ.

Cần phối hợp tốt cả công tác dự phòng và khám chữa bệnh    

Các cơ sở y tế cần đồng thời làm thật tốt công tác khám chữa bệnh cấp cứu, quản lý, tư vấn điều trị các bệnh mạn tính…. song song với đẩy mạnh y tế học đường, y học dự phòng qua việc tăng cường tuyên truyền xây dựng thói quen giữ gìn sức khoẻ, phòng bệnh trong cộng đồng. Đối với các trường hợp "bỏng lạnh", hạ thân nhiệt nguy hiểm cần tiến hành ủ ấm, nâng dần thân hhiệt song song với việc duy trì các chức năng sống cho người bệnh. Cần chú ý đóng các cửa kính tránh gió lùa, lo đủ chăn, đệm, lò sưởi, quần áo ấm phòng chống rét cho các bệnh nhân đang nằm viện tránh để người bệnh bị nhiễm lạnh đễ bị thêm các nhiễm trùng bệnh viện gây kéo dài thời gian điều trị và  nguy hiểm cho người bệnh.