Điều gì rót vào tai trẻ thơ suốt đời mang dấu ấn bền bỉ (Lê Chi)

ĐIỀU GÌ RÓT VÀO TAI TRẺ THƠ SẼ SUỐT ĐỜI MANG DẤU ẤN BỀN BỈ

* Lê Chi thực hiện

Một câu chuyện thẳng thắn có lẽ sẽ khiến nhiều người không thích… nghe. Nhưng những căn bệnh trầm kha không thuốc chữa của nhạc trẻ nói riêng, văn hóa nghe nhạc nói chung của giới trẻ Việt Nam đương đại đã đến hồi cần liều cao đặc trị. Và bởi lẽ đó, PV Báo Năng lượng Mới đã tìm đến một trong những chuyên gia hàng đầu, cả trên lĩnh vực nghiên cứu và giảng dạy, ngõ hầu tìm được một toa thuốc cho vấn nạn này. Nhất thiết duy tâm tạo.

PV: Là người Việt Nam vinh dự được có tên trong từ điển Danh nhân âm nhạc thế giới, ông có nhận xét như thế nào về đời sống âm nhạc Việt Nam đương đại? Đã đi đúng hướng chưa, hay đang bị thị trường hóa như cảm nhận của đại đa số người nghe thời nay, thưa giáo sư?

GS.TS Nguyễn Thuyết Phong: Chúng ta nên nhìn âm nhạc là hiện tượng chung của thế giới, của loài người. Đời sống âm nhạc Việt Nam có điểm riêng lẫn điểm chung. Do đó, “thị trường hóa” là hiện tượng không thể tránh tại Việt Nam cũng như các nước khác trên thế giới. Tư cách của nhà nhạc học không cho phép tôi phán xét, mà chỉ có thể nhận định. Trước nhất, tôi thấy có nhiều điểm chung là âm nhạc phương Tây (với lý thuyết “harmony”) đang có ảnh hưởng mạnh mẽ trong hầu hết các phương tiện truyền thông và sân khấu ca nhạc phổ thông trong cả nước. Mặt khác, âm nhạc truyền thống dân tộc vẫn đang sống nhưng ở thế bị động, đối phó, việc bảo vệ và phát huy nó mang tính cách hình thức nhiều hơn là thực chất. Tôi nghĩ, nhận định của đa số người nghe là đúng như thế.

PV: Thưa giáo sư, có một thực tế là, đã có sự phân luồng khá rõ trong thị hiếu của người nghe nhạc Việt Nam, một thế hệ người nghe nhạc xưa và một thế hệ người nghe nhạc nay. Người nghe nhạc xưa than thở không hiểu ca khúc bây giờ “nói” cái gì, dù vẫn là tiếng Việt. Người nghe nhạc nay cũng than thở nhạc xưa trừu tượng quá… nhưng lại vẫn có thể hào hứng đón nhận những tác phẩm âm nhạc kinh điển của thế giới. Nên lý giải như thế nào về sự khác biệt rất rõ này? Liệu thực tế đó có đem đến “nguy cơ” nào không?

GS.TS Nguyễn Thuyết Phong: Tôi xin trả lời ngay là không có nguy cơ, nếu chúng ta không quên ý thức về giá trị âm nhạc. Ý thức này rất cần cho một dân tộc có một nền văn hóa lâu đời, cần phải bảo vệ. Nếu chúng ta chỉ sống “buông thả” theo dòng, có nghĩa là chúng ta sẽ thiếu ý thức. Những tác phẩm tạm gọi là “kinh điển” của phương Tây nên được trân trọng, nhưng sự trân trọng đó không thể vượt quá mức độ tôn trọng về nền âm nhạc “kinh điển” của chính dân tộc mình. Lý do là vì mình là một dân tộc có bản lĩnh, có niềm tự hào bao gồm cả lịch sử, ngôn ngữ, tư duy, hành vi ứng xử và nét độc đáo riêng. Trong yếu tố xã hội, tiếng nói Việt Nam thể hiện trong bài hát có giá trị đặc trưng mà không bài hát nào khác có thể so sánh được. Người ta không hiểu bản thân mình và không hiểu nhau cũng chỉ vì thiếu vắng một ý thức và kiến thức. Điều này cần phải kiểm tra và tăng cường trong cộng đồng.

PV: Không ít chuyên gia giáo dục, không ít nhà âm nhạc học, dân tộc học khẳng định: Điều quan trọng là cần tăng cường giáo dục xã hội để quay về với cái nền văn hóa cao đẹp của cha ông, nhưng cho đến nay việc vẫn mới chỉ dừng lại ở… mong muốn. Cần tăng cường cái gì và nên giáo dục cái gì, khi mà gần như một thế hệ đang dần trượt khỏi vòng kiểm soát của chúng ta, thưa giáo sư?

GS.TS Nguyễn Thuyết Phong: Không thể có phép mầu nhiệm nào có thể chỉnh sửa trong thời gian ngắn đối với một vấn đề đã thấm rất lâu trong xã hội. Chúng ta có thể chế tạo một chiếc xe hơi hay luật giao thông nhanh hơn chỉnh sửa bộ óc của một con người. Chúng ta cũng không nên mong đợi bất cứ ai (chính quyền, người khác) trách nhiệm việc này. Mà đó là ý thức trách nhiệm của từng cá nhân do nền tảng giáo dục gia đình, nhà trường và xã hội tạo ra. Trong nghệ thuật không có sự bắt buộc, nhưng trong giáo dục phải có. Lãnh đạo cơ quan giáo dục liên quan đến âm nhạc cần phải có ý thức nhiều hơn, tinh nhạy hơn về việc tác động, gây ý thức tốt đẹp này. Lại nữa, cần có một phương pháp truyền thống, tự sáng tạo, lẫn tiếp thu phương pháp nước ngoài để “chữa trị” nhanh hơn.

PV: Giáo sư đã có nhiều năm sống ở Mỹ và đi qua rất nhiều nước, giáo sư có kinh nghiệm gì cần chia sẻ cho Việt Nam, để “điều chỉnh” lại thẩm mỹ của nền âm nhạc đương đại đang có cảm giác là bị lệch dòng?

GS.TS Nguyễn Thuyết Phong: Như vừa nói, trách nhiệm này thuộc về phần chuyên môn của cơ quan giáo dục âm nhạc (công hay tư), tôi không dám có thẩm quyền. Phương pháp giáo dục âm nhạc là do kết quả của sự nghiên cứu. Tiện đây tôi cũng muốn nói thêm: Ứng dụng của riêng tôi chỉ nhắm về mặt truyền bá âm nhạc truyền thống dân tộc Việt Nam trong môi trường giáo dục Mỹ và các nước khác. Chưa chắc có thể ứng dụng hợp lý ở Việt Nam. Dù sao, tôi nghĩ, xuất bản nhiều sách, hội thảo liên tục, dạy nhiều giờ, biểu diễn đúng quy cách và “phát sóng” tràn ngập trên các kênh truyền hình, phát thanh vẫn là điều cơ bản trong giáo dục âm nhạc. Câu nói luân lý của ông bà chúng ta để lại luôn có giá trị rất hay: “Dạy con từ thuở còn thơ”. Loại nhạc gì rót vào tai trẻ thơ sẽ suốt đời mang dấu ấn bền bỉ. Bậc cha mẹ và các thầy cô là người nên thấy điểm này.

PV: Có một thời gian, dòng nhạc dân gian hiện đại hoặc là những tác phẩm có sử dụng chất liệu âm nhạc dân gian thu hút sự chú ý của công chúng, với nhiều tác phẩm thành công, được cả người “xưa” lẫn người “nay” đón nhận, điều đó chứng tỏ dân ca chưa bao giờ là cũ. Nhưng nếu chỉ là dân ca thuần túy thì khó đứng mãi được giữa dòng chảy cuộc sống quá nhanh, quá gấp hiện nay, vậy nên “nuôi” âm nhạc truyền thống như thế nào để không bị mai một, xói mòn, lai căng thưa giáo sư?

GS.TS Nguyễn Thuyết Phong: Không những thế, chúng ta có thể nói thêm: mọi thể loại nhạc đều có khán giả riêng và khán giả chung. Cái gì thuộc về bản sắc văn hóa thì có giá trị lâu dài và có thể đan xen. Tôi xin miễn nói về “nuôi” mà chỉ muốn nhắn nhủ một điều khá quan trọng từ nguồn tư tưởng Phật giáo Việt Nam: Nhất thiết duy tâm tạo. Nếu tâm mình muốn gieo ý thức nào thì ý thức ấy được “nuôi” rồi! Có thể nói Vpop là “thảm họa”

PV: Giáo sư từng nói, âm nhạc truyền thống Việt Nam đã có một chỗ đứng danh dự nhất khi mà năm 1997, Hội đồng Nghệ thuật Quốc gia Hoa Kỳ và Nhà Trắng đã phong tặng danh hiệu Danh nhân Di sản Quốc gia (National Heritage Fellow) cho giáo sư bởi đã có đóng góp âm nhạc Việt Nam vào văn hóa Mỹ mà Tổng thống Bill Clinton cho rằng nó “trở thành thành tố nghệ thuật cao quý của nước Mỹ”. Nhưng thực tế, âm nhạc truyền thống Việt Nam chưa thực sự có chỗ đứng xứng đáng trong lòng người Việt chính quốc, nhất là người Việt trẻ. Giáo sư nghĩ như thế nào về nhận định này?

GS.TS Nguyễn Thuyết Phong: Tôi không nghĩ thế. Tôi muốn nhấn mạnh lại rằng, ý thức dân tộc vẫn luôn có trong giới trẻ. Chỉ là nhiều hay ít và ở đâu thôi, thành thị hay thôn quê. Có thể nó nằm trong “tâm” nhiều người mà chúng ta (hay phương tiện truyền thông) chưa phát hiện đủ để mọi người thấy. Đúng là có sự chênh lệch. Các nhà truyền thông, lãnh đạo và giáo dục cần hiểu và hành động vì sự công bằng âm nhạc trong xã hội để không loại nhạc nào bị thiệt thòi, người muốn nghe thiếu cơ hội để nghe.

PV: Xin có một câu hỏi thẳng thắn: Cá nhân giáo sư có nghe nhạc trẻ Việt Nam bây giờ không? Có từng nghe những sáng tác bị xem là “thảm họa Vpop”?GS.TS Nguyễn Thuyết Phong tốt nghiệp tiến sĩ âm nhạc học hạng “tối danh dự” tại Học viện Sorbonne, Paris (1982), phụ trách giảng dạy tại các trường đại học: Kent, Washington, Michigan và California (UCLA).

GS.TS Nguyễn Thuyết Phong: Là nhà nghiên cứu, tôi cần nghe mọi thứ nhạc Việt Nam và thế giới mà không bị tác động mang tính xã hội. Tôi nghe với tai nghe phân tích. Tôi cảm thấy “Vpop” là cách nói gọn loại nhạc thời trang, đặc biệt thích hợp với nhóm tuổi trẻ nào đó ở Việt Nam. Tuổi trẻ thích nhanh, gọn và thường trở nên quá vội vã ngay trong lúc chọn từ, sáng tác giai điệu. Có thể cho rằng nó là “thảm họa”. Nhưng so với Rap thì không thể “thảm họa” hơn (nếu có). Nhưng nói cho cùng, người phát sóng hay tổ chức trình diễn là người có chủ trương đưa loại nhạc này ra công chúng. Công chúng thì có quyền nghe hay từ chối nghe. Chuyện bàn tán khu phố (talk of town) mà, rồi cũng qua đi. Tôi cũng nghe chính các nhạc sĩ sáng tác có uy tín nói về hiện tượng Vpop nở rộ nhưng nó là “nấm mọc sau mưa”.

PV: Hãy thử hình dung một người nước ngoài biết tiếng Việt nghe được những bài hát như thế? Hãy thử hình dung người ta từ đó sẽ suy đoán ra giá trị của cả một nền âm nhạc Việt Nam? Tôi thấy sợ… thật không dám nghĩ đến nữa… Những danh nhân âm nhạc được xem là cầu nối của âm nhạc Việt Nam với thế giới như giáo sư nên làm gì trong trường hợp đó?

GS.TS Nguyễn Thuyết Phong: Trong ngành dân tộc nhạc học thế giới (Ethnomusicology), chúng tôi không chỉ quan tâm đến âm nhạc mà còn thái độ nghe nhạc, vì cách “nghe” nhạc thể hiện nếp sống, yêu thích và phản ánh địa vị văn hóa của mỗi chúng ta (tức khán giả), âm nhạc không riêng dành cho giới nghệ sĩ đâu. Chúng ta cũng không nên hoảng sợ về một loại nhạc nào đó. Nó không là tất cả. Trên thế giới có hàng triệu loại nhạc. Trong đất nước ta phải có hàng trăm. Chúng ta có thể xa lánh được, nếu chúng ta muốn. Tôi chỉ tiếc rằng có những thể loại nhạc hay, trí tuệ nhưng không được hiểu cái hay của nó, không được nâng đỡ, phổ biến đúng tầm.

PV: Nghiên cứu nói chung, nghiên cứu những sản phẩm tinh thần phức tạp như âm nhạc là một sự nghiệp lâu dài, cho dù giáo sư đã dành 40 năm cuộc đời mình cho nó, giáo sư có chủ ý đào tạo người kế tục không, thưa giáo sư?

GS.TS Nguyễn Thuyết Phong: Tôi quan niệm rằng, nghiên cứu và thực hiện âm nhạc không phải là một cơ chế Nhà nước hay gia tộc, mà chỉ là sự tự nguyện. Vì thế, không có sự “nối nghiệp, nối ngôi”. Dù đã đào tạo hằng trăm sinh viên ở Mỹ hay các nước trên thế giới, tôi cũng chỉ mong một điều là các bạn ấy mở lòng ra và đón nhận âm nhạc Việt Nam như một thành viên sáng giá của âm nhạc thế giới. Trong lĩnh vực nghiên cứu, giảng dạy, một số là người Mỹ hoặc người nước khác sang Mỹ học, hiện nay đã là giáo sư tại các đại học trên thế giới. Về mặt trình diễn, các môn sinh của tôi không nhất thiết phải là nghệ sĩ chuyên nghiệp, nhưng có thể rất giỏi về biểu diễn lẫn nói tiếng Việt tốt. Họ trở thành những người bạn, những đồng môn trong sự nghiệp nghiên cứu âm nhạc thế giới.Người Việt – bậc thầy của sự  sống còn

PV: Việt Nam có nhiều danh nhân trên nhiều lĩnh vực được thế giới công nhận, nhưng phần lớn họ đều có quá trình tu nghiệp làm việc ở nước ngoài. Giáo dục trong nước vẫn còn một khoảng cách xa với thế giới. Làm thế nào để giáo dục Việt Nam bắt kịp thế giới, làm thế nào để bằng cấp Việt Nam được quốc tế công nhận, thưa giáo sư?

GS.TS Nguyễn Thuyết Phong: Tôi nguyên là nhà giáo dục. Âm nhạc thì bàng bạc suốt đời. Nghĩ tới giáo dục Việt Nam, đây là một đề tài mất rất nhiều thời gian và công sức để hiểu; phải thành tâm lắm mới hiểu được và hướng nó về đâu. Trong môi trường giáo dục đại học, chúng ta đang quy hướng theo mô hình phương Tây, vì chắc chắn nơi đó có một nền móng vững chắc về học thuật. Sau chiến tranh chúng ta đã cố gắng hết sức nhưng vẫn còn đi sau về mặt cơ sở vật chất. Nội dung giảng dạy vẫn còn thiếu thốn rất nhiều, vì nguồn nhân lực chất lượng không đủ để cung ứng cho “dân số” sinh viên tăng vọt vượt quá hạn mức. Giáo trình đòi hỏi sự cập nhật khít khao hơn nữa với thế giới bên ngoài. Theo kinh nghiệm những ngày tháng giảng dạy ở Việt Nam, tôi nhận thấy, để được quốc tế công nhận chúng ta cần điều chỉnh trước tiên không phải ở mặt vật chất (vì khó có thể bắt kịp), nhưng điểm chính yếu là nội dung giảng dạy.Tôi thấy rất thương các học viên cao học đang thiếu thốn điều kiện sách giáo khoa và tài liệu học tập mà thế giới bên ngoài có quá đầy đủ. Những môn tôi dạy phải tự dịch hoặc dịch miệng từ các sách tiếng Anh,  Pháp cho lớp. Điều may mắn là đã có một số lượng sinh viên đáng kể đang du học ở nước ngoài. Theo thống kê, có khoảng hơn 14.000 theo học ở Hoa Kỳ, có khả năng theo học và nhờ vào gia đình khá giả. Do vậy, trong những trường hợp riêng lẻ, các trường ở nước ngoài (đặt biệt ở Mỹ và Tây Âu) cũng đã chấp nhận bằng cấp Việt Nam để có thể học lên cao hơn. Điều tôi vẫn luôn ước vọng là sau khi tốt nghiệp, các em nên trở về quê hương vì hơn bao giờ hết, quê hương rất cần các em trong giai đoạn xây dựng này để chất xám không thất thoát ra ngoài.

PV: Mấy năm gần đây, giáo sư ở Việt Nam nhiều hơn, là về nguồn hay có mục đích nào khác?

GS.TS Nguyễn Thuyết Phong: Việt Nam là một kho tàng của sự sống và của âm nhạc. Tôi được may mắn sinh ra trên đất nước đầy vết tích chiến tranh này để hiểu sâu về giá trị nhân loại. Cái khổ thật cùng khổ từ những năm tháng chiến tranh mà chính tôi là nạn nhân, cái mừng cũng to tát vì gia tài văn hóa chưa bị đánh mất. Tiếng nói Việt Nam vẫn còn đó, cung đàn vẫn còn đây. Tôi thường nói với sinh viên của tôi ở nhiều nơi trên thế giới rằng, người Việt là “masters of survival” (bậc thầy của sự sống còn), dù trải qua bao nhiêu thăng trầm vẫn sống. Tôi về Việt Nam để sưu tầm tất cả những gì có thể, để nó vào bộ sưu tập âm thanh và văn hóa Việt Nam (Phong Nguyen Collection) ở các đại học Mỹ và tại Thư viện Quốc hội Hoa Kỳ (Library of Congress). Sưu tập hiện nay lên đến hơn 2.500 đề mục. Đó chỉ là niềm say mê, lý tưởng cá nhân thôi, mong để lại một chút gì cho mai sau và cho mọi người.PV: Xin cám ơn giáo sư!