Di sản mỹ thuật chèo (Trần Nam Bình)

DI SẢN MỸ THUẬT CHÈO

* Trần Nam Bình

Mỹ thuật Chèo là trong những ánh sắc lung linh của viên ngọc quý – nghệ thuật Chèo. Mang trong mình hơi thở của mỹ thuật truyền thống Việt Nam, lại được điểm tô, vun xới trên mảnh đất màu mỡ của một môn sân khấu dân gian độc đáo, mỹ thuật Chèo ngày càng đơm hoa kết trái, góp phần làm rực rỡ hơn những hương sắc của nền nghệ thuật dân tộc. Mỹ thuật Chèo truyền thống bao gồm nhiều bộ phận: địa điểm trình diễn, nơi diễn trò (sân khấu), trang phục, hóa trang, đạo cụ… Mỗi bộ phận có chức năng riêng nhưng thống nhất ở phương pháp thể hiện. Cũng như tất cả các loại hình sân khấu khác, Chèo là môn nghệ thuật mang tính chất nghe- nhìn. Mỹ thuật chính là  một trong những thành phần quan trọng làm nên yếu  tố “nhìn”, đóng  góp một nửa hiệu quả nghệ thuật cho vở diễn.

         Tuy có tầm quan trọng như vậy, nhưng dường như trong suy nghĩ của không ít người, mỹ thuật trong Chèo chỉ có vai trò thứ yếu. Do đó, khâu mỹ thuật chưa được quan tâm đúng mức trong quá trình sáng tạo cũng như đúc kết lý luận cho nghệ thuật Chèo.

Về mặt nghiên cứu, trong vòng 50 năm trở lại đây đã có nhiều công trình của các nhà khoa học, nhà nghiên cứu Chèo: Trần Bảng, Hà Văn Cầu, Trần Việt Ngữ,  Trần Đình Ngôn, Vũ Khắc Khoan, Tất Thắng, Trần Văn Khê, Hoàng Kiều, Tam Lang, Vũ Đình Trí… Những công trình nghiên cứu về nghệ thuật Chèo của các tác giả trên tuy có đề cặp đến mỹ thuật Chèo truyền thống nhưng chỉ ở mức độ quy nạp thành tiểu mục, chuyên đề và cũng  chỉ  giới hạn trong phạm vi một số sách. Vấn đề Mỹ thuật truyền thống cũng được nhắc tới nhiều trong các cuộc hội thảo về nghệ thuật Chèo. Có thể nói đó là những tiếng nói đầy tâm huyết và đáng trân trọng của nhữ nhà hoạt động sân khấu, nhưng tiếc thay mới chỉ ở mức độ ví dụ, gợi ý, còn tản mạng và thiếu tính hệ thống. Với thực trạng như vậy, việc nghiên cứu  một cách có hệ thống cơ  bản, toàn diện về Mỹ thuật Chèo truyền thống đã trở thành một yêu cầu bức thiết.

Trở lại tìm  hiểu cuội nguồn mỹ thật Chèo truyền thống, nhận thức sâu sắc để từ sáng tạo nên những tác phẩm mới có giá trị, đóng góp cho sự nghiệp bảo tồn và phát triển nghệ thuật Chèo, đó chính là trách nhiệm, là ước vọng của mỗi họa sỹ làm chèo.

Cuốn sách Mỹ thuật Chèo truyền thống của NSƯT Nguyễn Dân Quốc là sự kết đọng nhiệt huyết và tri  thức của một họa sỹ đã trân trọng, đắm say và gắn bó với Chèo suốt hơn 40 năm làm nghề. Cuốn sách có mục tiêu nghiên cứu bao quát mọi vấn đề về nghệ thuật Chèo truyền thống. Tác giả đã tập trung khảo sát, phát hiện và phân tích từng khâu: hình thức trang trí, trang phục, hóa  trang, đạo cụ; vừa phân tích riêng rẽ từng mặt, vừa khái quát trong  mối tổng hòa của các thành tố nghệ thuật, phát hiện những cái hay, cái đẹp; đối chiếu so sánh để kế thừa những thẩm mỹ, với thái độ nghiêm túc cầu thị “học xưa vì nay”.

Tác giả đã giới thiệu và phân tích một cách khoa học những bộ phận cấu thành của Mỹ thuật Chèo truyền thống với văn phong giản dị, trong sáng, dể  hiểu ngay cả với bạn đọc ngoài  nghề. Từ không gian trình diễn đến các loại trang phục, đạo cụ, ánh sáng, hóa trang được giới thiệu một cách khá công phu, được minh họa bằng kho hình ảnh tư liệu  phong phú. Những phần giới thiệu đó không chỉ có giá trị về mặt tư liệu mà còn cung cấp cho người đọc những hiểu biết lý thú, chính xác về trang phục,   đạo cụ trong Chèo truyền thống. Thiết nghĩ, nếu không phải là người yêu Chèo, có nghề Chèo, nhiều thành công trong mỹ thuật Chèo, lại gắn bó cả cuộc đời với Chèo thì dễ chi mà hiểu biết đến như vậy, dễ chi mà đỗ bao nhiêu nhiệt huyết, công phu làm ra một công trình có ý nghĩa như vậy.

Có thể nói Mỹ thuật Chèo truyền thống là một cuốn sách hay với bạn đọc nói chung và một cẩm nang nghề nghiệp đầy giá trị đối với những người làm nghề Chèo nói riêng. Trong hoàn cảnh những hiểu biết về vốn cổ đang ngày càng trở nên “xa xỉ” đối với các nghệ sỹ trẻ thì sự ra đời của cuốn sách này là một sự bù đắp rất quý báu cho lỗ hỏng tri thức. Có thể nói không ngoa rằng dựa vào những phương pháp đã đúc kết và kho tư liệu phong phú được cung cấp trong cuốn sách, một họa sĩ sân khấu có thể thiết kế thành công phần mỹ thuật cho một vở diễn, ít nhất là đảm  bảo đúng “chất Chèo”

Cuốn sách Mỹ thuật Chèo truyền thống đã thể hiện tinh thần trách nhiệm của con người nghệ sỹ đối với sự phát triển của nghệ thuật Chèo truyền thống, phản ảnh một nhân cách, một tình yêu chân chính, trong sáng của người nghệ sỹ đối với  sự nghiệp nghệ thuật sân khấu dân tộc.

          “Chèo không sinh ra ở một thời, không nảy ra ở một người…” Xin mượn lời tiên sinh Quách Nội Phu trong bài tựa sách Hý phường phả lục để chia sẻ với tâm nguyện của tác giả cuốn sách. Mong rằng, với sự ra đời của nhiều tác phẩm sân khấu, những công trình nghiên cứu nghệ thuật, họa sĩ – NSƯT Nguyễn Dân Quốc sẽ tiếp tục ghi dấu những thành công trên chặng đường cùng  các bạn đồng nghiệp góp sức chung vai gìn giữ và phát huy vốn cổ, để nghệ thuật Chèo mãi mãi xứng đáng là một viên ngọc sáng trong kho tàng văn hóa Việt Nam .