ĐÈN KÉO QUÂN (Nguyễn Phú Xuân)

ĐÈN KÉO QUÂN

* Nguyễn Phú Xuân (st)

Đêm Trung Thu ở nước ta có nhiều trò vui như rước đèn, xem múa lân, phá cổ…Trong đó chơi đèn kéo quân là hình thức vui chơi tiêu biểu của rằm Trung Thu. Ở một vài nước Á Đông như Trung Quốc, Triều Tiên, Nhật Bản cũng có loại đèn tương tự, mang nét riêng tính cách của từng dân tộc. Theo sách Đại Việt sử lược ghi lại thì hội đèn Quảng Chiếu (một loại đèn kéo quân khổng lồ) đã được tổ chức lần đầu tiên ở Thăng Long, ngoài cửa Đại Hưng vào năm Hội Tường Đại Khánh nguyên niên (tháng giêng năm 1110) đời Lý Nhân Tông. Ca dao xưa của ta cũng nói về thú chơi này:

            Tháng giêng ăn tết ở nhà

            Tháng hai cờ bạc, tháng ba hội hè

            Tháng tư đong đậu nấu chè

            Ăn tết Đoan ngọ trở về tháng năm

            Tháng sáu buôn nhãn bán trăm

            Tháng bày ngày rằm xá tội vong nhân

            Tháng tám chơi đèn kéo quân

            Trở về tháng chín chung chân buôn hồng…

Sử sách ghi lại, đèn kéo quân đã có từ đời Nguyên, cùng thời những cây đèn lồng đỏ Tết Nguyên tiêu. Một năm sắp đến Trung Thu, đức vua cùng quần thần ra ngoài hoàng thành ngắm cảnh, nhân dân làm rất nhiều đèn lồng để soi sáng đường vua qua. Các phố phường được lệnh đón tiếp vua, ai cũng khẩn trương làm một cây đèn, song không được giống nhau. Dân chúng nô nức thi nhau chế ra những chiếc đèn kỳ lạ nhưng không có chiếc đèn nào làm cho vua vừa ý. Bấy giờ, có một nông dân nghèo khó tên là Lục Đức (sáu đức) mồ côi cha, ăn ở với mẹ rất hiếu thảo. Một hôm nằm mơ, Lục Đức thấy một vị thần râu tóc bạc phơ hiện ra phán rằng: "Ta là Thái Thượng Lão Quân, thấy nhà ngươi nghèo khó nhưng ăn ở hiếu thảo với mẹ, vậy ta bày cho ngươi cách làm chiếc đèn dâng vua". Hôm sau theo lời dặn của thần, Lục Đức cùng mẹ lấy những thân trúc trắng cùng giấy màu để làm chiếc đèn.Thời gian qua mau, khi chiếc đèn làm xong là ngày rằm tháng 8 cũng vừa đến. Chàng vui mừng cùng mẹ đem chiếc đèn vào kinh thành dâng vua.
           Nhà vua xem, thấy chiếc đèn vừa lạ, vừa nhiều màu sắc lại biết chuyển động nên rất hài lòng. Khi vua hỏi ý nghĩa của chiếc đèn, Lục Đức theo lời thần tâu rằng: "Thưa bệ hạ, thân trúc ở giữa đèn là biểu hiện trục khôn, cái chong chóng quay sáu mặt biểu tượng cho sáu cá tính của con người: thương, ghét, giận, buồn, vui, hờn. Cái chong chóng quay luôn luôn, tượng trưng cho con người hay thay đổi cũng có căn do, đó là đạo làm người. Chong chóng quay luôn cũng nhờ ánh đèn soi sáng, cũng như con người tốt lành cũng nhờ đạo đức. Sáu mặt của chiếc đèn làm bằng giấy tươi sáng biểu hiện cá tính của con người".
          Vua truyền đem đèn cho dân chúng cùng xem. Đèn đốt lên làm quay chong chóng. Hiện lên sáu màu sắc rực rỡ là hình ảnh vua, quan, người, ngựa nối đuôi nhau. Tất cả những hình nhân trên đèn được làm bằng giấy. Vua ban thưởng cho mẹ con Lục Đức rất hậu và phong làm Vạn Hộ Hầu.
          Từ đó, mỗi khi đến Tết Trung thu, nhớ lại sự tích người con hiếu thảo Lục Đức, dân chúng đua nhau bắt chước chàng làm nên những chiếc đèn màu rực rỡ gọi là đèn kéo quân.

Đèn kéo quân hình vuông thường cao 70-80cm, rộng mỗi bề khoảng 50cm, có 4 hoặc 6 mặt đều phết bằng giấy tàu bạch, phía trên và bên dưới có đường trang trí. Bên trong có cái tán bằng giấy, khi thắp đèn dầu lạc (cho trơn và không có muội khói), hơi lửa bốc lên làm cái tán quay, kéo theo cái vòng dán hình những đoàn quân, voi ngựa, xe pháo…quay theo. Nhìn vào đèn, ta thấy các hình chạy liên tục, hết vòng nọ đến vòng kia, cho đến khi dầu đèn tắt mới ngưng chạy. Loại đèn quý chạy được cả ngày. Vì chạy vòng quanh hoài cho nên người ta còn gọi là đèn cù.

Những hình cắt dán ở đèn kéo quân rất phong phú, các “quân” bằng gấm vóc, chạy ngang dọc diễn các tích Trung Quốc như Lã Bố hý Điêu Thuyền, Tam anh hùng chiến Lã Bố; tích của Việt Nam như Chú hay cháu kể lại truyền thuyết Đinh Tiên Hoàng khi nhỏ giết bò của chú để khao quân, khi chú được tin đuổi đánh, cậu bỏ chạy, rồi cùng đường nhảy xuống biển được Rồng Vàng nổi lên đón đỡ, báo điềm sau này được làm vua, người chú sợ quá phục lạy xuống. Hay các tích Thạch Sanh chém chằn tinh, các cảnh sư ông gõ mõ, vãi bà lễ Phật, Lã Vọng câu cá, xay lúa, giã gạo…rất phong phú, sinh động.

          Do trục trơn, các hình nhẹ nên khi đốt đèn, lửa sẽ làm nóng không khí tạo thành luồng gió khiến trục quay kéo theo các hình chuyển động. Khi đèn sáng, giấy trắng sẽ như một tấm giương soi dọi các hình bên trong. Đèn kéo quân rất bền. Vì thế khi Trung Thu qua, người lớn thường giữ cây đèn và bảo quản những cây đèn cổ như báu vật.

         Ở Hà Nội, có khá nhiều nơi bán đèn kéo quân như phố Hàng Mã, Hàng Gai, Hàng Trống, Lương Văn Can…

         Nguyên liệu làm đèn kéo quân dễ kiếm và rẻ tiền nhưng loại đèn này, ngày càng hiếm trên thị trường. Ngày nay, vào dịp Trung Thu chúng ta có thể tổ chức lại những cuộc thi đèn kéo quân nhằm khôi phục lại một hoạt động văn hóa bổ ích, giàu tính nhân văn của cha ông ta.