CHƯNG BÀY MÂM NGŨ QUẢ TRONG NGÀY TẾT (Nguyễn Hữu Hiệp)

CHƯNG BÀY MÂM NGŨ QUẢ TRONG NGÀY TẾT

* Nguyễn Hữu Hiệp

Tết, cho dù ở thành thị hay thôn quê, giàu sang hay nghèo khó, trên bàn thờ tổ tiên hoặc trên bàn tiếp khách, nhà nào cũng thấy có chưng bày đầy ắp một mâm ngũ quả tất "bắt mắt".

Nguyên thủy, mâm ngũ quả gồm 5 loại trái là mận, hạnh, đào, táo và lý (cũng gọi là điều). Đó là những loại trái nhất định mà người xưa đã chọn dùng, vì theo sách Chiến thư, nó có đặc tính cảm ứng và trợ lực cho ngũ cốc, tức 5 thứ hạt được dùng làm lương thực chính là gạo, nếp, lúa mì, mè và đậu. Năm thứ ấy mà sai quả thì ngũ cốc được mùa, và ngược lại. Do đó, mâm ngũ quả trước hết là mang chức năng thông tinh, phản ảnh sát thực tình hình sắp tới của mùa vụ, cho nên nó mang ý nghĩa của tín hiệu hạnh phúc, ấm no.

Tuy nhiên, do điều kiện khí hậu và đất đai từng vùng khác nhau, tất nhiên có khi không thể có đủ 5 loại trái này. Thế là người ta tìm loại trái khác tương tự thay thế, thành ra ở mỗi nơi có khi thành phần không giống nhau, nhưng phải là 5 loại trái. Có khi là lê, lựu, đào, mai, phật thủ. Có khi là chuối, phật thủ, cam, quýt, táo… tùy điều kiện và suy nghĩ của từng người về ý nghĩa tiêu biểu của từng loại trái. Đại thể :

– Lê (hay mật phụ), ngọt thanh hơn mật, ngụ ý việc gì cũng trơn tru, suôn sẻ, gia đình danh giá để tiếng thơm muôn đời.

– Lựu, nhiều hạt, tượng trưng cho con đàn cháu đống.

– Đào, gợi điển cố đào, lý. Học trò phải thi đậu, làm quan phải thăng chức. Ý muốn quyền quý, cao sang.

– Mai, do điển phiếu mai, con gái phải có chồng, hạnh phúc, không cô đơn.

– Phật thủ, trái giống như bàn tay đẹp của Phật trung tư thế chụm lại. Mong người già được khỏe mạnh và sống lâu như Phật.

Tùy ý nghĩa của từng thành tố mà mâm ngũ quả nói lên sự mong muốn cho gia đình, dòng họ, từ ông bà, cha mẹ đến con cháu đều được vui hưởng hạnh phúc đời đời.

Theo dòng thời gian và theo sự phát triển các đặc sản của vườn cây ăn trái mà càng xuôi về phương Nam, sự chưng bày mâm ngũ quả càng biến tướng, nhất là đồng bằng Nam Bộ thường phong phú hơn về chủng loại, nhưng lại bình dị hơn về ý nghĩa, tuy nhiên cũng không thể vượt ngoài phạm vi niềm ước mơ chính đáng của con người. Cụ thể, mâm ngũ quả ở Nam Bộ được cấu tạo theo "công thức" chung nhất là : mãng cầu, nho, đu đủ, xoài và sung. Với mong ước "cầu tiền đủ xài sung" (hiểu theo kiểu đồng âm và nghĩa chứ). Do có người gọi đu đủ là thu đủ, nên cũng hiểu "cầu thu đủ tiền (đặng) xài sung".

Đặc biệt là mâm ngũ quả không có chưng trái dừa, và nó cũng không bao giờ được chưng cúng trên bàn thờ tổ tiên. Còn dưa hấu thì nhất định phải có một cặp to, chưng riêng trên bàn thờ. Nhà nghèo, bàn thờ nhỏ, chỉ mua một trái thì chưng chung trong mâm ngũ quả. Người ta hiểu mâm ngũ quả có trái dưa là "cầu sung vừa đủ xài" hoặc "cầu vừa đủ xài sung", vì trái dưa cũng được hiểu tạm là dừa (vừa) và nhắc nhở sự tích An Tiêm đời Hùng Vương.

Do trái cây ngày càng nhiều, loại nào cũng ngon, bổ nên để thể hiện cao nhất lòng hiếu thảo đối với tổ tiên, đồng thời cũng nhằm thể hiển tính trình bày mỹ thuật trong con mắt thẩm mỹ độc đáo của nhân dân, nên có khi mâm ngũ quả phong phú hơn, vì các bà các chị khéo tay không câu kệ cứng nhắc "ngũ quả" mà bát, cửu, thập quả không chừng. Tuy nhiên đối với những loại trái "nòng cốt" như vừa nói thì nhất định không thể thiếu, cho dù còn sống hay còn non cũng được "trọng dụng". Nhiều hơn, nhưng người ta vẫn gọi là "mâm ngũ quả" và, dù đựng trong đĩa cũng vẫn gọi theo xưa là "mâm". Cũng không ai lập dị gọi "đĩa năm trái" bao giờ !

Cũng nên nói thêm, đối với những người tin theo kiểu "nói lề" ấy, tức nhiên họ nhất quyết không chịu cúng, hoặc chung các loại cam (cam chịu), chuối (chúi nhủi) hoặc táo (vì theo sách Tiểu nhĩ nhã thì tên chữ của táo là phẩn – đồng âm với một loại bỏ đi của con người)… Trong mấy ngày Tết họ cũng không ăn bí, nhất là bí đao (đã bí lại đau), khổ qua (rước lấy cái khổ cho mình), hạt tiêu (tiêu luôn) v.v…

Phần mình, nhất là các nhà doanh nghiệp và các bạn trẻ, cho dù tin hay không tin, đồng ý hay không đồng ý, đều cũng nên lưu ý tâm lý của bà con – đặc biệt là ở vùng nông thôn Nam Bộ – để có ý thức, tránh dùng những loại ấy làm quà tặng hoặc đãi đằng đầu năm, vì người nhận sẽ không vui và cũng không loại trừ cách nghĩ oan rằng, ta đã cố tình đem điều xui xẻo đến họ.

Chưng bày mâm ngũ quả trong những ngày thiêng liêng đầu năm đầu tháng mang ý nghĩa giữ gìn bản sắc văn hóa cội nguồn cực kỳ độc đáo của nhân dân ta vậy.