Bùi Giáng, hồn thơ kỳ lạ (Vũ Quần Phương)

BÙI GIÁNG, HỒN THƠ KỲ LẠ, GIỌNG THƠ XUẤT THẦN

* Vũ Quần Phương

Ở nữa cuối thế kỷ XX, nhà thơ có số phận xót thương nhất là Bùi Giáng. Ông mắc bệnh tâm thần từ hồi trẻ, nhiều đợt phải vào nhà thương điều trị, bệnh không khỏi hẳn. Khi qua những đợt cấp tính ông lại ra sống ngoài đời. Triệu chứng tinh thần phân lập sống chung với tư duy thơ. Ông có những câu thơ thật hay, hay bất ngờ, ngộ nghĩnh, ngỡ như huyên thuyên mà lại thành tinh tế, đôi khi rất sâu sắc:

– Mộng chiều bủa tóc vàng hoe

Vào trong nắng rộng tìm nghe chân người

– Em người thôn nữ bờ nương

Ngồi nhìn cá nhảy lên vườn như chim

Ta người viễn khách đưa tin

Bỗng đờ đẫn đứng, chợt nhìn nhận ra

– Người điên cái bóng cũng điên

Người khùng cái mộng an khiên cũng khùng

Lục bát là thể thơ ông hay dùng, nó tạo một duyên riêng cho thơ ông. Vần ở câu lục hay dắt câu tám đi viễn du,nghiêu ngao bất định, rất “tâm thần” mà có lý… Có lý bất ngờ, người có tư duy sáng rõ không viết được:

– Đau thương không có cội nguồn

Hoặc là rất có vui buồn gọi nhau

– Sự tình kể ngược kể xuôi

Khẩn trương vô cớ sụt sùi vô căn

– Em từ thiếu nữ bước ra

Thành nhân thục nữ tên là thuyền quyên.

Đôi khi ông nói như đùa mà duyên dáng, thâm trầm nữa:

– Sáng nay bao tử mơ mòng

Cà phê bên nọ cháo lòng bên kia

–  Tiếc vì em vẫn quá xinh

Mà tôi lẩy bẩy rung rinh tuổi già

Có thể trích hàng vốc những câu thơ dễ mến như vậy trong thơ Bùi Giáng nhưng lại khó tìm một bài hoàn chỉnh. Đó cũng là triệu chứng của tinh thần phân lập. Nói ngắn thì có thể mạch lạc nhưng nói dài thì rối. Đọc Bùi Giáng muốn thấy tâm tư cảm xúc ông, đừng bận tâm những chỗ thừa, chỗ rối. Nên lùi xa mà thấy toàn cục một trạng thái tâm hồn.

Bùi Giáng hay hướng cảm xúc về một cõi nguyên khởi của đời, về cái thời xa thẳm nào đấy trong mập mờ ký ức, thuở:

Trong vườn cây lá trổ bông

Ngoài vườn cây cỏ phiêu bồng trăm năm

Và con người, như Bùi Giáng, khi ấy, sướng lắm

Đùa với tuyết, rỡn với vân

Một mình nhớ mãi gái trần gian xa

Thần tiên đắm đuối da ngà

Ông coi cõi nguyên khởi siêu hình ấy là chỗ xuất phát của đời sống hôm nay. Ông thích truy nguyên nguồn cội Em từ…Tôi từ…Ông từ…Em từ thiên hạ lênh đênh. Em từ tuyệt thể thơ ngây… và Tôi từ góp nhặt tuyệt tài…Tôi từ vô tận ta bà…Cái cõi uyên nguyên ấy như cõi thần tiên mà cũng không hẳn thế, vì có cả giẻ rách:

Con từ thiên nữ tán hoa

Ông từ giẻ rách thiết tha phụng bồi

Bùi Giáng lưu luyến một mùa Xuân xa lắc, có sông xanh, có núi hồng, có tuyết màu trắng, sương màu đào, loài người đã đi qua không còn được trở lại, chỉ có thể vọng ngóng, ngoảnh nhìn trong sầu muộn, tiếc nhớ:

– Giòng bất tuyệt xanh ngần Xuân thơ dại

Sầu hoang vu vĩnh hạ vọng non hồng

– Người lên ngựa ngoảnh đầu về có thấy

Bờ xa bay tuyết lạnh phủ sương đào

– Én đầu xuân, tuyết đầu đông

Vườn vô tịch ngóng nỗi đồng trổ hoa

Không gian, thời gian hiện diện trong những câu thơ rất đẹp ấy là cõi thơ của Bùi Giáng. Ông tự tạo với nó để sống phiêu bồng và tìm thơ trong đó, không điếm xỉa tới thực tại bên ngoài:

Ta mở mắt mở hai mi và mở

Một chân trời trùng điệp bên trong

Ông chứa cái không gian ảo ấy ở trong mình và không nguôi nhớ nó trong một ký ức tiên thiên:

Con từ vô tận nhớ nhung

Trùng khơi ký ức song trùng nhớ quên.

Mạch lưu luyến thứ hai trong hồn thơ con người không tỉnh này là tình yêu và người tình của ông, cũng mang vẻ đẹp nguyên khởi, siêu hình nhiều hơn thực tại Anh đã đợi em từ lâu lắm (…) Em là em anh đợi khắp ngả đường. tình yêu đầy khát khao trong đợi, trong nhớ nhưng hình như chưa gặp. Những câu thơ gợi nhớ của ông thật bát ngát, đẹp hiếm có trong thơ Việt:

– Một trăm cây lá trong rừng

Gửi trong tiếng vọng xa chừng vần mây

– Ngày đi bóng đổ sau người

Mộng hờ biết có buồn vui em về

Ông “bất khả tri” mọi thứ chỉ biết tình yêu, ông đuổi cả vũ trụ sang bên kia để giữ nhan sắc ở bên này:

Không biết nữa trời tròn hay đất méo

Chỉ hôm nay là nhan sắc hôm nay

(…) Trời bên kia nhan sắc ở bên này

Nhưng hình như không giữ được. Gặp là gặp trong chiêm bao, hôn là hôn trong cõi mộng:

Chào nhau dở khóc dở cười

Hôn nhau như mộng chôn vùi chiêm bao

Nỗi nhớ hiu hắt, có khi rất trong, rất sáng Gió chiều hôm non nước nhớ xanh trời. Nhưng thường gặp hơn là nổi xót đau. Người điên từng múc nước cống mà uống ấy đã phải kêu lên, kêu hộ cả nhân loại tỉnh táo:

Dã man là cái giai nhân

Thuyền quyên mọi rợ tưởng gần tưởng xa.

Bùi Giáng từng tự biết mình ngôn ngữ hồ đồ và cũng thừa biết ngôn ngữ của cả loài người thì cũng hồ đồ Mở môi ngôn ngữ hồ đồ. Đây là một tư duy triết học. Bùi Giáng dịch và chú thích nhiều sách triết học. Đọc triết vốn khó. Đọc triết do Bùi Giáng dịch còn khó hơn. Ông đem nguyên tác trộn lẫn với hồn mình mà kiến giải. Ông làm việc chuyển ngữ nhưng coi ngữ là hồ đồ. Ấy nhưng đọc thơ ông, theo tôi, lại nên học cách ông đọc triết: phải trộn hồn mình vào đó. Gặp câu hay thì khoanh lấy mà hưởng thụ, gặp ngôn ngữ hồ đồ, thì vượt qua cái vỏ ngôn ngữ ấy mà tìm đến tâm trạng. Ngôn ngữ của người điên dẫu có vô nghĩa cũng mang dấu vết của tâm hồn họ.

Mà Bùi Giáng đâu phải lúc nào cũng điên và đặc tính của thơ thì càng không phải lúc nào cũng tính.

Thơ của Bùi Giáng

Huệ Pháp – Huệ Nghiêm

Người định đi tu

Chong đèn từ một hôm mai

Hoa đầy xuân trước năm mây khuynh thành

Mười mưa sáu nắng sản sanh

Luống cây tục lụy giao tranh loạn mầu

Truyện kỳ trở ngọn còn lâu

Chỉ duy duyên nghiệp mầu nâu diện tiền

Sa mù bóng khuất sơn xuyên

Lời gieo tăm cá chim thuyền năm xưa

Hỏi tên rằng biển xanh dâu

Hỏi quê rằng mộng ban đầu đã xa

Gọi tên rằng một, hai, ba

Đếm là diệu tưởng, đo là nghi tâm.

Ngàn mai cá sóng phiêu bồng

Ngàn trăng ngậm bóng sương đồng ra đi

Dạ thưa xứ Huế bây giờ

Vẫn còn núi ngự bên sông Hương

Biển dâu sực tỉnh giang hà

Còn sơ nguyên mộng sau tà áo xanh.

Mùa xuân hiện giữa ngàn mai

Nguyên màu Nữ Chúa trên ngày phù du.

Mình ơi tôi gọi bằng nhà

Nhà ơi! Tôi gọi mình là nhà tôi

Ngày sẽ hết tôi sẽ không ở lại

Tôi sẽ đi và không biết đi đâu.

Ta đi còn gởi đôi giòng

Lá rơi có dội ở trong sương mù

Người qua tôi cũng đi qua

Người dừng tôi cũng qua loa tạm dừng

Giã từ cõi mộng điêu linh

Tôi về buôn bán với mình phôi pha.

Tâm tùy thị hiện sát na

Căn do Hoàng thị đầu hoa Chiêu Đàn

Cội hồng ánh ngọc cưu mang./.