Sala bằng gỗ, kiểu nhà sàn truyền thống của người Khmer trong không gian tự viện Phật giáo Nam tông – nơi giảng đường để mỗi dịp lễ hội hoặc định kỳ thọ giới, Phật tử trở về lắng nghe chư Tăng thuyết pháp; cũng là nơi diễn ra lễ dâng tứ sự, trai tăng, cúng dường Tam Bảo. Tại chùa Buppharam (Cái Giá chót), ấp Cái Giá, xã Hưng Hội, huyện Vĩnh Lợi, vẫn còn giữ được ngôi Sala bằng gỗ trên 100 năm tuổi, mặc dù đã trải qua nhiều đợt trùng tu nhưng ngôi Sala vẫn giữ được những nét đặc trưng riêng.
Kiến trúc Sala mang đậm dấu ấn của ngôi nhà sàn truyền thống – nét văn hóa độc đáo của người Khmer Nam Bộ. Sở dĩ người Khmer hay xây nhà sàn để ở là do khi xưa người Khmer thường xây nhà ở trong rẫy, nơi họ canh tác sản xuất cũng như ở vùng đất đồng bằng sông Cửu Long có nhiều thú dữ, rắn rết, một phần cũng để tránh lũ lụt, sau cùng vì nó hữu ích trong điều kiện làm ăn và phù hợp với thời tiết ở vùng đồng bằng sông Cửu Long xưa. Nhà thường có nền cao hơn mặt đất khoảng 1 đến 2m, cột chống bằng gỗ, tầng dưới dùng làm kho, nuôi gia cầm hoặc đơn giản là nơi để giăng võng ngủ trưa cho mát mẻ. Sàn được làm bằng cách ghép các thanh gỗ lại với nhau. Ngày nay, do quá trình phát triển các ngôi nhà Sala dần được xây dựng theo quy cách hiện đại – bê tông, cốt thép, không còn là ngôi Sala bằng gỗ như lúc ban đầu nữa, nhưng ở chùa Buppharam (Cái Giá chót) ấp Cái Giá xã Hưng Hội huyện Vĩnh Lợi, vẫn còn giữ lại ngôi Sala bằng gỗ có tuổi trên trăm năm.
Ngôi Sala gỗ này được xây dựng vào năm 1915 được xem là hạng mục xây dựng lâu nhất của ngôi chùa vẫn còn giữ nguyên cấu trúc thuở ban đầu. Sala được hai vợ chồng ông Lâm Ưm và bà Trương Thị Nganh đứng ra xây cất cúng dường. Với nguồn gỗ tốt từ Campuchia khá dồi dào và hệ thống đường sông ngòi thuận lợi, các thanh gỗ được đặt và vận chuyển từ nước bạn qua theo đường sông mất mấy tháng trời ròng rã với nhiều loại gỗ khác nhau như thao lao, căm xe, bên, gỗ gõ đỏ. Ngôi Sala có chiều ngang là 10 mét và chiều dài 21 mét. Mái lợp ngói vảy rồng đã mang nét rêu phong theo thời gian.
Nhìn từ phía cổng tam quan khi bước vào ngôi Sala hiện ra như một điểm nhấn giữa những công trình Phật giáo Nam tông Khmer một cách rất cổ kính và trang nghiêm. Nét kiến trúc cổ kính này càng tôn lên bề dày văn hóa của người Khmer xưa thông qua ngôi Sala cổ.
Phía dưới căn Sala được tận dụng để làm nhà ghe Ngo, một loại ghe được xem là biểu tượng văn hoá của người Khmer. Ở các góc cạnh mái chùa có treo các chuông gió, khi có những cơn gió nhẹ thổi qua nghe tiếng chuông ngân khiến lòng người cảm nhận sự thanh thản.
Các cột chống của chân Sala được đặt trên những khối xi măng hình chữ nhật, sàn Sala cũng được làm từ các ván gỗ ghép lại. Trên các đầu cột ở bốn góc Sala được trang trí hình tượng chim thần Krưd mình người đầu chim được các nghệ nhân xưa điêu khắc bằng gỗ với kỹ thuật chạm trổ khá tinh xảo, có giá trị thẩm mỹ cao về mặt nghệ thuật. Chim mang cơ thể người cân đối, đầu đội mũ nhọn mắt lồi, tay nâng bệ, chân có móng quặp xuống. Hình tượng này ở tư thế vươn lên đỡ lấy diềm mái, tạo sự chuyển tiếp giữa phương đứng của các cột và phương ngang của mái. Sala không có vách ngăn bốn mặt mà luôn rộng mở để đón gió, vì thế bên trong lúc nào cũng mát mẻ, tạo cho cảm giác rất thoải mái, an nhiên.
Ngôi Sala gỗ gồm có 3 gian, gian giữa được bố trí một bệ thờ với ba bậc tam cấp thờ Phật Thích Ca quay mặt về hướng Đông để ban phước lành, gian bên tay trái bệ thờ được xây lên cao 1 bậc dùng để các sư sãi thuyết pháp mỗi khi cúng lễ, nơi diễn ra cúng tứ sự, trai tăng lớn nhỏ. Phật giáo Nam tông Khmer chỉ thờ duy nhất Phật Thích Ca Mâu Ni, nên điện thờ được đặc biệt tôn trí tráng lệ và uy nghi hơn cả. Điện thờ với ba bậc tam cấp, cấp cao nhất thờ Đức Phật Thích Ca Mâu Ni, cấp giữa và cuối là các hình tượng Phật đứng, ngồi và nằm. Từng tư thế như vậy đều mang một tầng ý nghĩa riêng: tượng Phật đứng tượng trưng việc Ngài ban phước, ngồi tượng trưng cho sự thiền định và nằm tượng trưng cho nhập Niết-bàn.
Một yếu tố nghệ thuật cũng đáng chú ý trong ngôi Sala chùa Buppharam là bức màn gió Rô Neng được làm bằng gỗ, người Việt gọi là cửa võng (tại các chùa miền Bắc) hoặc là bao lâm theo phương ngữ Nam bộ. Bức màn gió này có nhiều kiểu tương tự nghệ thuật trang trí và chạm trổ của người Việt. Rô Neng ở chùa Buppharam được nghệ nhân Khmer vẽ những cây hoa, cành, lá cách điệu nói lên tinh thần yêu thiên nhiên, hòa hợp với thiên nhiên của người Khmer. Sự có mặt của bức màn gió này góp phần làm cho quang cảnh chung của ngôi Sala trở nên gần gũi với Phật tử hơn.
Có thể nhận thấy Rô Neng là một yếu tố trang trí mới được du nhập vào nghệ thuật tạo hình Khmer ĐBSCL trong khoảng trên dưới 1 thế kỉ trở lại đây, vì Rô Neng không thấy có trong những ngôi chùa Khmer cổ kính có niên đại trên dưới hai hoặc ba thế kỷ. Do đó, sự có mặt của bức màn gió Rô Neng không phải do ngẫu nhiên mà có thể xem là kết quả của sự giao lưu văn hóa Việt – Khmer ở vùng đồng bằng sông Cửu Long.
Theo TT. Tăng Sa Vong – trụ trì chùa Buppharam chia sẻ: “ Những năm 1940, Sala bị thực dân Pháp đốt nhưng nhờ người dân trong phum, sóc chữa kịp thời nên không bị cháy và không bị ảnh hưởng nhiều”. Thượng toạ cũng cho biết thêm: “Trải qua ba lần trùng tu lớn vào đời trụ trì trước 1 lần, 1 lần vào năm 2011 và 1 lần vào năm 2012, gần đây nhất là năm 2021 chỉ thay đòn tay với ván mục, còn lại vẫn giữ nguyên hiện trạng ban đầu”. Mỗi năm Sala được tra dầu một lần để bảo quản gỗ được tốt hơn, chống được mối mọt.
Trong thời gian nhiều năm trở lại đây, do ngôi Sala gỗ không thể có đủ không gian để Phật tử tham gia mỗi khi có lễ hội lớn, nên Thượng toạ Trụ trì đã cho xây mở rộng Sala bằng bê tông cốt thép, mặc dù xây liền kề mở rộng không gian nhưng không ảnh hưởng gì đến kết cấu ban đầu của ngôi Sala gỗ.
Trải qua bao thời gian, hiện còn rất ít Sala bằng gỗ ở các chùa Khmer Nam tông, thay vào đó là các Sala được xây bằng bê tông cốt thép hoặc chỉ là phục dựng lại phục vụ cho nhu cầu tham quan của Phật tử và khách du lịch. Phần vì gỗ rừng khan hiếm, phần ảnh hưởng bởi sự thuận tiện của kiến trúc hiện đại và phần do mai một, không còn những nghệ nhân làm nhà sàn gỗ dẫn đến kinh nghiệm bị mất dần. Do đó, việc gìn giữ, bảo tồn một số loại hình kiến trúc Sala cổ như Sala tại chùa Buppharam cần sự quan tâm của các cấp, các ngành, của các nhà chuyên môn và sẽ góp phần vô cùng quan trọng trong bảo tồn kiến trúc văn hóa truyền thống của các chùa trong tỉnh.
Một số hình ảnh của ngôi sala:
Thực hiện: TTTT PG Bạc Liêu
