Âm nhạc trong du lịch (GSTS Trần Văn Khê)

  ÂM NHẠC TRONG DU LỊCH

* GSTS Trần Văn Khê

Từ 10 năm nay, có rất nhiều công ty du lịch đã tìm tôi và yêu cầu tôi cố vấn về loại nhạc nào phài dùng, dùng cách nào để giúp cho du lịch được phát triển. Mặc dầu tôi chỉ là một nhà nghiên cứu và giáo dục về âm nhạc, nhưng vì thấy việc đem âm nhạc vào du lịch cũng là một vấn đề quan trọng, nên tùy công việc, tôi đã có những góp ý khác nhau. Hôm nay, tôi muốn tổng kết tất cả những suy tư và gợi ý của tôi về vấn đề trên. Muốn phục vụ một người du khách cho toàn diện, thì phải đi theo người du khách đó từ nước của họ đến nước của ta. Như vậy thì âm nhạc dân tộc phải được dùng như thế nào: trên máy bay, tại phi trường, trong xe tắc xi, trong khách sạn, trong nhà hàng, trong những tụ điểm nghệ thuật.

         1.Trên máy bay

Trong cuộc đời, tôi may mắn đi được nhiều chuyến bay, do nhiều công ty khác nhau và cũng có được nghe những loại nhạc khác nhau. Đa số các máy bay đều dùng loại nhạc nhẹ chớ không dùng nhạc kích động khi khách vừa lên máy bay đến khi máy bay cất cánh, nhưng bay giờ thì thường không để nhạc gì cả

Có một lần, năm 1963, tôi lên máy bay Air India đi từ Paris tới tân Đề-li (New Dheli). Vừa đến cầu thang, một cô viên đãi viên người Ấn, mặc áo Sari, màu đỏ nhạt, chắp hai tay tại xá tôi theo phong cách Ấn Độ. Cô dẫn tôi về chỗ ngồi. Trên thành máy bay, rần cửa sổ, có vẽ hình những cô vũ nữ múa theo điệu Bharata Natyam (múa cổ điển Miền Nam Ấn Độ). Hai chi tiết đó làm cho tôi có cảm giác đã đến Ấn Độ, mặc dầu máy bay còn đậu tại phi trường Orly ( Paris). Lúc máy bay cất cánh lên cao, các chiêu đãi viên phát cho hành khách thực đơn, tôi thấy có món ca-ri thịch dê. Tôi dựa đầu liêm diêm đợi thức ăn đặc biệt của Ấn Độ. Trên mâm không có bánh mì thao phương Tây, mà là bánh “nạn” (là một loại bánh mì của Ấn Độ), tôi đang sung sướng thưởng thức một không gian đầy yếu tố Ấn Độ thì loa phóng thanh phát lên bài nhạc Pháp trời trang, do tài tử Tino Rossi ca lớn: Chante, chante pour moi (em hãy hát, hãy hát cho tôi nghe). Tất cả cảm giác xây cưa được đến Ấn Độ của tôi tiêu tan tức khắc. sau chuyến đi đó, về tôi đả viết một bức thư cho Tổng Giám Đốc của Công ty Air India để nói lên nỗi thất vọng của tôi vì một bài ca thời trang của Pháp mà Công ty đưa ra cốt  để làm vui lòng hành khách Pháp, nhưng thực sự bài ca đó chẳng những không phù hợp với chiếc áo Sari, hình vũ nữ vẽ trên thành máy bay và món ăn ca-ri, mà còn phá tan cảm giác của người khách tưởng mình dang sống trên đất Ấn Độ. Phải chi lúc đó tôi được nghe tiếng đàn Sitar của Ravi Shancar, tiếng đàn Sarod của Ali Akbar Khan thì rất tuyệt vời.

Tôi không ngờ rằng, bức thư đó đã được ông Tổng Giám Đốc của Hãng Air India đọc qua và đích thân ông viết thư, ký tên trả lời cho tôi. Ông cám ơn tôi đã gợi ý như thế và nói rằng công ty của ông cũng đã có nghĩ đến việc đó, nhưng tất cả những danh cầm của Ấn Độ đã được các hãng đĩa quốc tế ghi âm phát hành và có trọn quyền tác giả, nếu muốn phát những nhạc đó ra thì công ty phải mất một số tiền, vì thế nên phải lấy những đĩa hát phương Tây và tùy nước và phát ra. Tại phi trường Pháp thì lựa bài dân chúng Pháp ưa chuộng, tại phi trường Mỹ thì phát lên một điệu nhạc Mỹ… Trong thư tôi viết trở lại cho ông Tổng Giám Đốc, tôi có đề nghị phát lên một điệu nhạc Ấn Độ, có thể là nhạc dân gian mà tôi đã có dịp nghe tại phòng tàng trữ nhạc Ấn Độ của Sangeet Natak Academy (Hàn lâm viện ca vũ nhạc) và nói cho ông biết rằng không phải để nhạc ngoại quốc trong một khọng gian đầy yếu tố Ấn Độ là làm cho người ngoại quốc thích. Khi họ đã lên máy bay của Ấn Độ để đi từ nước của họ đến Ấn Độ, là họ đã muốn tìm hiểu đất nước và con người Ấn Độ. Vì thế, một bài nhạc Âu Châu có thể phá tan cảm giác đó.

Qua đó, chúng ta khi tiếp khách trên một phi cơ của hàng không Việt Nam, thì chiếc áo dài Việt Nam thướt tha, một món ăn đặc sản Việt Nam, nếu có được một chiếc đàn bầu hay đàn tranh độc tấu thì có thể tạo cho du khách một không gian Việt Nam mà họ không tìm thấy trên máy bay của một nước nào khác.

Tôi đã đi nhiều lần trên máy bay của Việt Nam, ngày nay, mỗi người có một ống nghe riêng và được quyền chọn lựa loại nhạc nào mình thích để nghe. Lần nào tôi cũng tìm chương trình âm nhac Việt Nam, tôi đặt mình vào địa vị của một người du khách nước ngoài, tò mò muốn tiếp cận với âm nhac Việt Nam thì tôi rất thất vọng vì những băng nhạc đưa ra, có một vài câu hò miền Trung hay miền Nam , một vài bài ca hay những bản hòa đàn dân tộc, ngoài ra toàn là những ca khúc mới và những bản nhạc nhẹ, những loại thanh nhạc dầu hay đến đâu mà lời ca người ngoại quốc không hiểu thì họ không thể thưởng thức một cách trọn vẹn. Nếu để nhiều bản nhạc do dàn nhạc hòa tấu rần rộ, ồ ạt, thì người ngoại quốc không thấy được màu âm của nhạc khí đặt biệt. Vì thế, tôi nghĩ đến việc đưa ra những cây đàn độc tấu, thì tiếng đàn bầu, đàn tranh, sáo trúc, kể cả nhạc khí của đồng bào thiểu số như đàn T’ rưng, đàn Klongput hay sáo Hmông củng có thể hấp dẫn được du khách nước ngoài. Thỉnh thoảng một vài câu hò, điệu lý, ca huế, ca trù, một vài bản hợp tấu, nhất là những bài trống Việt Nam cũng làm cho du khách ngạc nhiên và thích thú. Thời gian của mỗi tiết mục cũng không nên quá dài.

2. Tại Phi Trường

Trong các phòng đợi hay những nơi gửi hành lý, ngày nay ích nơi để âm nhạc cho hành khách nghe. Tôi không bàn đến việc nên hay không nên để âm nhạc, nhưng nếu càn để âm nhạc thì những điểm tôi đã nêu ở trên vẫn có thể áp dụng. Nhưng có một điểm nên nhớ không bao giờ để tiếng nhạc quá to.

Năm 1987, tôi được mời sang Trung Quốc. khi đến phi trường, trong khi chờ đợi hải quan xét giấy tờ và hành lý, tôi được nghe một đoạn Kinh kịch, không to lắm đến át tai mình, cũng không nhỏ lắm đến nỗi mình không thể nghe rõ tiếng đàn tiếng hát, nhưng trong lòng thấy rất vui, chẳng biết ngày nay Bắc Kinh còn làm như thế hay không? Nhưng theo tôi nghĩ, một điệu nhạc âm ái, dịu dàng có thể giúp cho khách du lịch không sốt ruột khi chờ đợi, nhưng tôi nói đây cụng có một phần chủ quan là tôi vừa yêu âm nhạc, vừa biết âm nhạc cổ điễn Trung Quốc  nên mới thưởng thức như vậy.

3.Trong xe tắc xi

Con đường đi phi trường đến khách sạn là lúc người du khách cần được yên tĩnh sau một chuyến đi dài, nên việc để âm nhạc trong xe tắc xi không quan trọng lắm, thường thì tắc xi không để nhạc, chỉ có điện thoại liên hệ giữa tổng đài công ty và người lái xe, không nên để cho sự đối thoại đó to quá.

4.Trong khách sạn

Người du khách có 3 nơi tiếp cận với âm nhạc đ khách sạn phát ra: khu tiếp tân – phòng riêng, nơi ăn điểm tâm. Thường thì các khách sạn hay để nhạc nhẹ của Châu Âu, điều đó rất đúng, nhưng nếu chúng ta khéo lựa loại nhạc dân tộc Việt Nam, phát lên đừng quá lâu, cũng đừng quá to và không làm cho khách quá ngạc nhiên, mà có dịp cho vào tiềm thức của người đến thăm Việt Nam có một khái niệm về âm nhạc dân tộc. người ta đến Việt Nam không phải muốn nghe lại những gì người ta thường nghe trong nước của họ.

Chẳng hạn, chúng ta không thể phát lên một trích đoạn hát bội; nhạc lễ trong những buổi tế thần hay trong một đám tang; 6 câu vọng cổ có tiếng ca mà du khách không hiểu lời…Nếu như có một tiếng sáo vi vu; một tiếng đàn bầu nũng nịu; một tiếng đàn tranh trong sáng; một tiếng đàn nguyệt hay đàn đáy chững chạc, gân guốc có lẽ là phù hợp nhất.

Có vài khách sạn để cho đài phát thanh phát liên tục tại phòng riêng, theo ý tôi thì nên để cho khách có quyền tự chọn loại nhạc nào họ muốn nghe.

Tại nơi điểm tâm, các khách sạn sang trọng thường để một nữ nhạc công đánh đàn piano hoặc một vài cây đàn viô-long phương Tây. Điểm đó rất phù hợp với du khách nào đi từ phương Tây tới, nhưng thoe ý tôi, người du khách thường muốn khám phá những chuyện mới lạ mà loại nhạc đó lại quá quen thuộc với họ. Có một khách sạn thay vì thuê nhạc công đàn viano thì sắp đặt một nữ nhạc công Việt Nam mặc áo dài ngồi đàn tranh, kinh nghiệm cho thấy, hôm nào cũng có một vài du khách tới nhìn cây đàn, có khi hỏi một vài câu vê nhạc khí và âm nhạc Việt Nam.

5.Trong nhà hàng

Du khách đến nhà hàng mục đích là để thưởng thức những món ăn ngon, cũng có người đến ăn cho qua cơn đói rồi tiếp tục công việc khác, chớ không phải đến đó để nghe nhạc. trong nước ta có nhiều nhà hàng lớn tổ chức một dàn nhạc nhỏ về âm nhạc dân tộc, cũng có người muốn thừa dịp có khách đến ăn giới thiệu âm nhạc dân tộc Việt Nam.

Trong lúc du khách đang ăn, không thể nào muốn ngưng ăn để thưởng thức âm nhạc, thì âm nhạc được biểu diễn trong lúc ăn chỉ là một loại nhạc nền. Vì vậy, có nhiều chủ nhà hàng không lựa nhạc công giỏi hay có tên tuổi, có nét mặt và vóc dáng xinh xắn, chỉ cần thuộc độ 10 bài nhạc dân tộc là có thể tạo ra một chương trình âm nhạc thì nên tổ chức một chương trình đặc biệt, không phải trong lúc ăn, mà sau phần tráng miệng, lúc du khách uống rượu tiêu hóa, có thể tổ chức một chương trình ngắn giới thiệu âm nhạc dân tộc (tối đa là 30 phút).

Người dẫn chương trình rất quan trọng, cần phải có người duyên dáng, rành rẽ tiếng ngoại quốc, giới thiêu ngắn gọn mà đầy đủ các tiết mục. Tôi rất tâm đắc với nhà văn Pháp Romain Rolland khi ông viết: “Âm nhạc, dầu ai nói gì, cũng không phải một tiếng nói đại đồng. Cần có cái cung của tiếng nói để bắn cái tên âm thanh vào trong lòng của người nghe”. Một chương trình khéo chọn lọc và giới thiệu sẽ có hiệu quả hơn về mặt kinh tế và nghệ thuật.

6.Tại các tụ điểm nghệ thuật

Cũng có nhiều nơi giới thiệu âm nhạc dân tộc cho du khách thưởng thức trong một chương trình nghệ thuật. Tôi muốn đề nghị một số nguyên tắc để dàn dựng một chương trình đó:

a.Phải có người dẫn chương trình như đã nói ở trên.

b.Nên in ra một bản chương trình có hình ảnh đẹp và có đầy đủ lời giới thiệu tiết mục, địa chỉ và điện thoại của nơi tổ chức. Chương trình đó có thể phát không hoặc bán với một giá tương đối rẻ, nếu chương trình được in ra có hình ảnh mùa của nghệ sĩ và dàn nhạc.

c.Nên dàn dựng một chương trình có đủ ca, vũ, nhạc.

d.Đối với du khách cái nhìn dễ hấp dẫn hơn cái nghe, tiết tấu dễ làm cho du khách quan tâm hơn nét nhạc, cụ thể hơn trừu tượng, giản dị hơn phức tạp, làm cho du khách thoải mái, đẹp mắt, êm tai hơn bắt buộc du khách phải suy nghĩ.

e.Nên để ý liều lượng, không nên có những tiết mục quá dài.

f.Các bộ môn âm nhạc phải giới thiệu chính xát chớ không nên ngại lai.

g.Nên chọn lựa nhạc công có vững tay nghề nếu không có những nghệ sĩ đẳng cấp cao

h.Trang phục cũng nên để ý. Nên mặc những y phục dân tộc. Khi giới thiệu âm nhạc cổ truyền mà mặc âu phục hay áo sơ mi trắng có những gilet màu theo cách của nhạc sĩ Đông Âu thì không phù hợp. Những nhà thiết kế Việt Nam có tạo ra nhiều mẫu áo dài cho nam giới rất đẹp.

Trên đây chỉ là một ý suy tư và đề nghị dựa trên kinh nghiệm bản thân của tôi khi giới thiệu âm nhạc truyền thống Việt Nam tại các nước ngoài và sau khi nghe nhận xét của các bạn người nước ngoài, khi họ đi tìm một chương trình âm nhạc dân tộc để thưởng thức. Có thể còn những điểm khác chúng tôi chưa đề cập đến, có những đề nghị không phù hợp với thị hiếu của quần chúng, nhưng nếu vì mục đích lợi nhuận mà bôi bác bản sắc văn hóa dân tộc thì tôi không hoàn toàn đồng ý. Rất mong có nhiều bạn đầy đủ kinh nghiệm trong giới du lịch góp ý kiến về vấn đề này./.